راهبرد های حفظ و احیای بافت تاریخی مشهد

نویسنده : مهندس غلامرضا میثاقیان مدیر کل دفتر حفظ و احیای بنا ها، بافت ها و محوطه های تاریخی سازمان میراث فرهنگی

بافت تاریخی شهر مشهد، یکی از یادگارهای مهم معماری و شهرسازی تاریخی به شمار می رفت، چرا که این بافت از ارزش های منحصر به فرد تاریخی و فرهنگی برخوردار بوده است. وجود بناهای مسکونی که به دلیل مجاورت با بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) در کمال سادگی و بی پیرایگی احداث شده بود. بناهایی که بخشی از آن ها به حسینیه تبدیل شده و همواره مهیای برگزاری مراسم روضه خوانی و دیگر آیین های مذهبی بود. خانه هایی که همواره پذیرای خیل مشتاقان زیارت امام رئوف بود. خانه هایی که جهت گیری و نمودشان برای تقویت نقش و جایگاه مجموعه بناهای امام رضا (ع) بود. بافتی که آموزنده تواضع در پیشگاه امام (ع) و بیانگر سنت های دیرپایی بود که آداب زیارت و تشرف به شمار می آمد و… این بخش از مشهد در روند پیدایش و تکوین تاریخی خود، شرایط و وضعیت خاص فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را تجربه کرده و نشانه‌هایی از ادوار و مقاطع تاریخی را در دل خود پذیرا شده است. به بیان دیگر بافت تاریخی  پیرامون حرم مطهر رضوی، بافتی به جای مانده از گذشته و جایگزین‌ناپذیر است که آموزه های آن می‌توانست در آگاهی جوامع از ارزش های فرهنگی و گذشته خود موثر واقع شود.
اما متأسفانه امروزه می توان گفت که تقریبا تمامی بافت تاریخی پیرامونی حرم مطهر رضوی شامل بناها، گذرها، عرصه های عمومی از میان رفته است و تنها تعداد اندکی از بناهای تاریخی باقی مانده است که اگر چه ارزش های مهم و قابل توجهی دارند، اما نمی توانند حامل پیام دیگر ارزش های مهم موجود در بافت تاریخی باشند. زیرا مفاهیمی همچون همسایگی، سلسله مراتب دسترسی، نحوه تقرب بافت به بارگاه امام (ع)، نمادها و نشانه های راهنمای موجود در بافت و… همگی از میان رفته است. اما این که چرا چنین مجموعه ارزشمندی را از دست داده ایم جای تامل بیشتری دارد. زیرا اگر چه به نظر می رسد که الزامات قانونی برای حفاظت از بافت تاریخی وجود داشته است، ولی به این موارد از سوی متولیان امر بی توجهی شده است کما این که براساس بندهای ۱۰ـ۱۱ و ۱۲ از ماده ۳ قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی، اظهارنظر نهایی در خصوص طرح های عمرانی، جامع و تفصیلی و … بر عهده این سازمان است، اما اقدامات انجام شده بدون دریافت نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری صورت گرفته است. ضمن آن که رعایت نکردن الزامات قانونی موجود از سوی متولیان امر در موعد مقرر پیگیری نشده است، علاوه بر این بخشی از ساخت و سازهای انجام شده حتی از طرح تهیه شده اولیه ای که توسط مراجع استصوابی بررسی و تصویب شده است، نیز تبعیت نمی کند.
شاید برای ما این پرسش مطرح شود که آیا امکان بازیابی ارزش های از میان رفته تاریخی این بافت وجود دارد؟ پاسخ این است که به رغم آن که احیای بافت تاریخی پیرامون حرم از نظر کالبدی و با حذف مستحدثات جدید و بازسازی عین به عین بخش های تخریب شده از نظر علمی و تئوری وجود دارد، اما تعیین تکلیف هزینه های گزاف و سرمایه گذاری های صورت گرفته در این محدوده و همچنین تعهدات حقوقی ایجاد شده از یک سو و امکان نداشتن بازیابی اصالت بافت، مانع از برنامه ریزی و اقدام در این زمینه شده است. نکته حائز اهمیت دیگر آن است که اعتبارات و برنامه های پایگاه ملی بافت تاریخی پیرامون حرم مطهر رضوی تکافوی چنین برنامه وسیعی را نمی کند و تلاش ما هم اینک معطوف به حفاظت از معدود آثار باقی مانده در بافت بلافصل حرم مطهر رضوی (ع) است. اما با توجه به این که هم اکنون محدوده بافت تاریخی شهر مشهد تعیین و ابلاغ شده است و در صورت رعایت ضوابط عمومی حفاظت از بافت های تاریخی بخش هایی از این بافت ۹۰۰ هکتاری (محدوده حصار طهماسبی) قابلیت حفاظت و احیاء را خواهد داشت و البته بدیهی است در این زمینه، همکاری و همگرایی مسئولان محلی امری ضروری است. هم اینک نیز تمامی خانه های باقی مانده در بافت تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و پایگاه ملی حفاظت از بافت تاریخی ثامن برای حفاظت از این بناها تشکیل شده است. مسلماً تمام ابزارهای حفاظت از مرمت، نگهداری و پژوهش گرفته تا برخورد قانونی و قضایی با تخریب کنندگان آن ها برای حفاظت از این آثار در دستور کار قرار دارد. اما نباید از این مهم غافل شد که با برخوردهای صرف قضایی و حقوقی امکان بازیابی بافت تاریخی شهر مشهد در کوتاه مدت وجود ندارد. به عبارت دیگر هر چند که حفاظت از بافت های تاریخی اساساً ریشه در باورهای فرهنگی مردم، مسئولان و کارشناسان دارد و برخوردهای قهری و قانونی امری لازم به شمار می آید، اما کافی نخواهد بود و تجربه نشانگر آن است که اقدامات فرهنگی و ترویجی اثرگذاری بیشتری در این باره خواهد داشت.
در پایان باید یادآور شویم که باید از تخریب این بافت و عواقب ناگوار آن درس گرفته و از تکرار آن خودداری شود، چرا که تخریب این بافت تاریخی موجب از میان رفتن میراث معنوی آداب زیارت و تشرف، همچنین دیگر آیین های فرهنگی مرتبط با آن شده است و تداوم چنین اقداماتی می تواند صدمات جبران ناپذیر فرهنگی به دنبال داشته باشد. بنابراین ضرورت حفظ و احیای این آثار تاریخی-فرهنگی نه به عنوان پدیده های نمادین، بلکه به دلیل شناخت سیر تحول و تکامل تاریخ شهرسازی و تمدن شهرنشینی، به حفظ هویت و اصالت شهری باید بیش از پیش توجه شود، چرا که حفظ این آثار در برانگیختن غرور ملی و ایجاد حس هویت، موثر است و بر کیفیت زندگی شهری نیز می افزاید.

منبع؛ خراسان رضوی