چرخه ناقص درمان معتادان خیابانی

به گزارش صبح مشهد به نقل از خراسان، بارها از اجرای طرح های جدیدی از جمع آوری معتادان متجاهر و انتقال آن ها به مراکز درمان اجباری اخباری شنیده ایم. در آخرین خبر نیز دبیر شورای هماهنگی مبارزه با موادمخدر استان تهران از مرحله جدید جمع‌آوری معتادان متجاهر در تهران و انتقال آن ها به اردوگاه فشافویه خبر داد. این که به زودی با اجرای طرح‌های ضربتی حدود شش هزار معتاد متجاهر از مناطق آلوده تهران جمع‌آوری می‌شوند و به مراکز درمان اجباری یا همان ماده ۱۶ انتقال می یابند و  دوران بازپروری را هم سپری می‌کنند. اما بدون تردید این نه تنها همه ماجرا، بلکه اول داستان است.  این که بعد از جمع آوری، درمان و بازپروری اولیه چه می شود و برای بازتوانی و اشتغال این معتادان چه فکری شده است؟ قطعا بخش مهم تری است که نمی توانیم پاسخ درستی برای آن پیدا کنیم. آمار رسمی حکایت از آن دارد که تعداد معتادان متجاهر فقط در پایتخت ۱۵  هزار نفر است که از اول سال تا کنون ۱۰ هزار و ۵۰۰ نفر آن ها جمع‌آوری شده‌اند و قرار است بقیه آن ها هم جمع‌آوری و به مراکز درمانی معرفی شوند. به گفته دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان تهران معتادان متجاهر بعد از سه ماه که بر روی آن ها درمان های اولیه صورت می گیرد به مراکز اقامتی دولتی یا خصوصی  انتقال می یابند، پس از آن معتادان برای مدت شش ماه به مراکز بهاران که تحت پوشش شهرداری است اعزام و نگهداری می شوند و طی این مدت  برای آن ها اقدامات بازپروری و توان بخشی و همچنین روحی و روانی صورت می گیرد. حرفه آموزی به این افراد از دیگر اقداماتی است که طی مدت اقامت آن ها در مراکز انجام می شود تا پس از گذشت ۹ ماه به سر انجام برسد.

این سوال که معتادان بعد از خارج شدن از این مراکز چه سرنوشتی پیدا می کنند و چگونه مورد حمایت قرار می گیرند تا مجدد به چرخه اعتیاد یا شرایط نامناسب قبلی خود باز نگردند، سوالی است که از دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان تهران می پرسیم . محمدرضا آذرنیا با بیان این که هر مددکار اجتماعی با ۱۰۰ نفر معتاد که در این مراکز نگهداری می شوند، ارتباط دارد و آن ها را حتی پس از خروج از مراکز رصد می کند گفت: واقعیت آن است که سیستم های ردیابی و رصد کردن معتادان به نحوی نیست که بتوانیم تمام رفتارهای آن ها را کنترل کنیم. اگر چه آیین نامه ای برای بعد از خروج معتادان از این چرخه تدوین شده است که مواردی مانند منع رفت و آمد در محلات خاص، منع رانندگی با شرایط خاص ومنع برخی معاشرت ها با بعضی دوستان را شامل می شود ولی مشکل آن جاست که با وجود این آیین نامه ، نمی توانیم بعد از ترخیص آن را اعمال کنیم. ضمن آن که این سیستم هنوز در کشور ما تقویت نشده یا خیلی ضعیف است. اگرچه مددکاران، این افراد را رصد می کنند، با خانواده های معتادان در ارتباط هستند و مراقبت های نسبی انجام می شود ولی این که این افراد به صورت لحظه به لحظه  تحت پوشش و نظارت باشند این گونه نیست.

دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان تهران درباره هزینه ای که برای هر فرد معتاد طی این مدت صرف می شود، اظهار کرد: برای بازپروری هر فرد معتاد طی مدت نگهداری در این مراکز در هر ماه ۴۰۰ هزار تومان هزینه می شود که این رقم از اعتبار ستاد مبارزه با موادمخدر،  استانداری و شهرداری تهران تامین می شود. آذرنیا افزود: هم اکنون ظرفیت مراکز بهاران  شش هزار معتاد است که تلاش ما بر این بود تا ظرفیت این مراکز را افزایش بدهیم تا بتوانیم  میزان ۲۰ درصد افرادی را که در سلامت ماندگار می شوند بیشتر کنیم و میزان ماندگاری آن ها در چرخه سلامت افزایش یابد. وی خاطرنشان کرد: تاکنون برای  معتادان جمع آوری شده مکانی برای درمان نداشتیم ولی اکنون توانسته ایم ظرفیت درمان این افراد را از ۴۰۰ نفر در سال ۹۳ به هشت هزار و ۶۰۰ نفر افزایش بدهیم که رقم بالا و مطلوبی است . آذرنیا با اشاره به ۱۵ هزار معتاد متجاهر در تهران اظهار کرد: روش های بازپروری  و درمان معتادان در همه کشورها به همین شکل است، اگرچه کیفیت روش ها و اقدامات فرق می کند.

با گذشت بیش از سه دهه مبارزه با مواد مخدر بعد از انقلاب، در سال های اخیر شیوه برخورد با معضل اعتیاد و درمان معتادان نسبت به گذشته تفاوت زیادی کرده است. هم اکنون هیچ قاضی یا درمانگری در برخورد با معتاد نسخه شورآباد یا زندان را نمی‌پیچد. اکنون اگر اختلاف نظری در این خصوص وجود دارد ، بحث بر سر درمان اجباری یا اختیاری معتاد است. براساس ماده ۱۶ قانون مبارزه با مواد مخدر، معتادان خیابانی یا متجاهر پس از دستگیری به وسیله ماموران نیروی انتظامی به مراکزی که با شرایط تعیین شده در این قانون فعالیت می‌کنند ارجاع می‌شوند تا درمان شوند. با توجه به این‌که نگهداری معتاد در این مراکز اجباری است، احتمال بازگشت به اعتیاد پس از پایان دوره ترک نیز بالاست. در کنار این مراکز، درمانگاه‌های ترک اعتیاد نیز براساس ماده ۱۵ قانون مبارزه با مواد مخدر فعالیت می‌کنند. این درمانگاه‌ها محل پذیرش معتادان خود معرف و داوطلب برای ترک و درمان هستند. کارشناسان می گویند که ماهیت اختیاری بودن این مراکز باعث شده تا خروجی عملکرد آن‌ها نسبت به مراکز تحت پوشش ماده ۱۶ بهتر باشد. اما آن چه که اکنون بیشتر مورد توجه است اجرای ماده ۱۶ و به عبارتی ترک اجباری است و با این وصف همچنان این سوال مطرح است که آیا واقعا با جمع آوری معتادان متجاهر و درمان‌های اجباری آن ها، مشکل معتادان متجاهر حل می‌شود؟ دبیر کارگروه کاهش تقاضای اعتیاد مجمع تشخیص مصلحت نظام  درباره این موضوع با بیان این که ساماندهی معتادان خیابانی موضوع تازه ای نیست، معتقد است که ساماندهی معتادان متجاهر از طریق افزایش دسترسی معتادان به خدمات کاهش آسیب و مراکز ماده ۱۵ به مراتب موفق تر از درمان اجباری است. سعید صفاتیان، دور کردن معتادان متجاهر از سطح اجتماع را تاثیر گذار نمی داند و معتقد است که شاید فایده این نوع برخوردها کاهش۱۰ درصدی جرایمی مانند سرقت‌ باشد که به تازگی نیروی انتظامی اعلام کرده است اما قطعا منظور از تدوین مراکز ماده ۱۶ رسیدن به این عدد نبوده بلکه باید به اجرای برنامه اسکان، درمان و مددکاری توجه کنیم. صفاتیان با اطمینان به بی‌فایده بودن طرح جمع‌آوری معتادان متجاهر گفت: اگر تصور کنید نیمی از این معتادان جمع‌آوری شده بعد از شش ماه پاک و سالم‌اند، اشتباه می‌کنید. در دنیا هیچ کشوری نتوانسته با برنامه درمان اجباری، معتادان خیابانی را درمان کند و علی رغم آن که هزینه‌های این نوع درمان‌ها گران است ولی اثر بخشی ندارند. اگر از ۱۶ هزار معتاد خیابانی ۱۰۰ نفرشان پاک و سالم تحویل شوند اقدام مثبتی خواهد بود اما مطمئنا این عدد را به دست نخواهیم آورد. با این برنامه یک معتاد را از جامعه می‌گیریم و دوباره به جامعه بر می گردانیم.

وی افزود: تعداد معتادان خیابانی در سال ۸۶ روی عدد سه هزار می‌چرخید اما این عدد در تهران به ۱۶ هزار نفر رسیده است، بنابراین باید چاره ای اساسی بیندیشیم تا پنج سال دیگر این عدد دو برابر نشود. صفاتیان ادامه داد: به جای این که همه هزینه‌ها را صرف نگهداری و درمان اجباری ۱۶ هزار معتاد متجاهر کنیم باید با برنامه‌های حمایتی و اجتماعی از افزایش آن ها جلوگیری کنیم. پلیس نباید دنبال معتاد متجاهر باشد. بلکه با استفاده از ظرفیت سازمان‌های مردم نهاد و گروه‌های همتا یا همیار می‌توان آن ها را به درمان تشویق کرد که هم هزینه پایین دارد هم معتاد به گروه‌های همتا اعتماد می‌کند. دبیر کارگروه کاهش تقاضای اعتیاد مجمع تشخیص مصلحت نظام همچنین تاکید کرد که دستگاه‌های متولی باید نتایج مثبت این طرح‌ها را ارائه دهند و پاسخ گوی اثر بخشی هزینه‌ها باشند.

در میان همه این راهکارها و اقدامات، نیروی انتظامی بارها و بارها در برنامه های خبری خود اعلام کرده است که در کسری از ثانیه می تواند کارتن خواب ها را جمع آوری کند، اما بلافاصله هم تاکید کرده است که مسئله مهم وجود کمپ های نگهداری و در مرحله بعدی حمایت از آن هاست. رئیس پلیس مبارزه با مواد مخدر نیروی انتظامی با بیان این که پایش نقاط مختلف در شهرها جزو وظایف این نیرو است، اظهار کرد: ما می توانیم به صورت هوشمندانه بگوییم که معتادان متجاهر در چه مکان هایی تجمع بیشتری دارند. براین اساس جمع آوری آن ها ظرف یک هفته شدنی است اما زیرساخت های لازم برای نگهداری آن ها از سوی نهادهای مسئول باید ایجاد شود.  سردار محمد مسعود زاهدیان اضافه کرد: ۱۲ هزار معتاد متجاهر در شهر تهران وجود دارد که ما آمادگی جمع آوری آن ها را داریم، این در حالی است که در کل کشور ۵۵ تا ۶۰ هزار معتاد متجاهر به سر می برند؛ اما زیرساخت های نگهداری آن ها در استان های مختلف متفاوت است. مدتی پیش نیز مصطفی کواکبیان نماینده مردم تهران در مجلس به نمایندگی از سوی مجمع نمایندگان تهران در بازدید از ستاد فرماندهی نیروی انتظامی تهران بزرگ گفته بود: برای این که چهره زیباتری از شهر داشته باشیم و شاهد آن نباشیم که معتادان در شهر پرسه بزنند، با هماهنگی به وجود آمده با سازمان های مرتبط در پی ایجاد دو کمپ ۱۰ هزار نفری برای بازپروری معتادان هستیم تا آن ها را از شهر جمع آوری کنیم. از سوی دیگر، رئیس سازمان بهزیستی کشور هم اعلام کرده است: کمپ های ترک اعتیاد چندان موفق عمل نکرده اند و موفقیت مراکز درمانی اجتماع محور اعتیاد موسوم به تی سی (TC) بیشتر است، بنابراین افزایش این مراکز در اولویت برنامه های بهزیستی است. به گفته انوشیروان محسنی بندپی هم اکنون ۲۰ مرکز درمانی اجتماع محور در کشور فعالیت دارند و این مراکز، معتادان را به طور میانگین تا پنج ماه نگهداری می کنند اما گسترش آن ها از یک سو، نیازمند برنامه ریزی جغرافیایی و نیروی انسانی کافی است و از سوی دیگر منابع مالی آن ها نیز که از سوی بخش خصوصی راه اندازی می شود باید تامین شود. وی، یکی از علل در اولویت بودن افزایش مراکز تی سی برای بهزیستی را اثربخشی این مراکز تا ۶۵ درصد اعلام کرد. براساس آمار سازمان بهزیستی کشور، هم اکنون یک هزار و صد مرکز سرپایی اعتیاد، یک هزار و ۱۵۰ مرکز اقامتی اعتیاد و ۲۰ مرکز درمانی اجتماع محور موسوم به تی سی در کشور فعالیت دارند.

منطقه هرندی تهران از آن مناطقی است که جمع آوری معتادان از آن ، با سر و صدای زیاد صورت گرفت. اما بعد از آن همه هیاهو باز هم هر ازگاهی خبر می رسد که معتادان مجدد به همان مکان قبلی خود  یا حتی مناطق اطراف باز گشته اند. مدیرعامل سازمان خدمات اجتماعی شهرداری با اشاره به اجرای طرح ساماندهی در منطقه هرندی اظهار کرد: طبق قانون، زیرساخت های مدیریت شهری برای ساماندهی آسیب دیدگان اجتماعی باید فراهم شود و در بحث ساماندهی، نگهداری و توانمندسازی آن ها نیز سازمان های دیگر باید اقداماتی را انجام دهند که بخشی از این کار به دلیل مشکلاتی در تامین بودجه مغفول مانده است. رضا قدیمی درباره اقدامات شهرداری تهران در حوزه اعتیاد و ساماندهی معتادان گفت: از ابتدای امسال یک چرخه در زمینه اعتیاد تعریف شد، سامان سراها با ظرفیت دو هزار و ۵۰۰ نفر توسط شهرداری تهران برای درمان معتادان ایجاد شد که این مراکز به صورت شبانه روزی توسط انجمن های مردم نهاد، دانشگاه ها و مراکز علمی اداره می شود. وی با بیان این که در سامان سراها در طول ۹ماه اخیر، هر سه ماه یک بار درمان جسمی معتادان انجام شد، افزود: به عقیده بسیاری از متخصصان، درمان بیماری اعتیاد زمانبر است و بعد از پاک سازی جسم این افراد روحشان نیز باید درمان شود. قدیمی با اشاره به ایجاد مراکز بهاران برای توانمندسازی معتادان بهبودیافته گفت: از ۴۴مرکز مقررشده، ۲۴ مرکز با ظرفیت دو هزار و ۶۰۰ تن به بهره برداری رسیده است و معتادان پس از بهبود با علاقه مندی برای توانمندسازی به مدت ۹ماه در این مراکز ساکن می شوند. وی با بیان این که مراکز بهاران با همکاری مراکز علمی و دانشگاهی اداره می شود، افزود: در این مراکز به معتادان بهبود یافته و خانواده آن ها خدمات مشاوره ای ارائه می کنیم. به هر صورت اقدام برای جمع‌آوری معتادان متجاهر درحالی صورت می گیرد که انتقادات زیادی درباره بی‌فایده بودن این طرح وارد است و به گفته دبیر کارگروه کاهش تقاضای اعتیاد مجمع تشخیص مصلحت نظام با این برنامه‌ها معلوم نیست به کجا می‌رویم. از سوی دیگر به گفته دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان تهران از آن جا که امکان رصد معتادان بعد از خروج از مراکز یا سیستمی قوی و تقویت شده برای دوران پس از ترخیص معتادان وجود ندارد  از این رو به نظر نمی رسد هزینه کردهای این گونه برای حل مشکل معتادان متجاهر آن گونه که باید تاثیرگذار باشد.