«چون در ایام محرم، قرار تعزیه‌داریست، لهذا اعلیحضرت پادشاهی از اول محرم تا دَه روز، امنا و اعیان دولت را مرخص فرمودند که در تکایا مشغول تعزیه‌داری جناب سیدالشهداء علیه‌آلاف‌التحیه‌و‌الثنا باشند…»
صبح مشهد– این جمله را هنوز به یاد دارم؛ اولین متن دربارۀ محرم که در اولین روزنامۀ رسمی ایران، یعنی «وقایع اتفاقیه» چاپ شده است. یادش به خیر! سال‌ها قبل دانشجو بودم که اولین‌بار برای تکمیل پروژه‌ام با موضوع محرم در تاریخ مطبوعات، راهی مرکز مطبوعات آستان قدس رضوی شدم؛ آن هم به توصیۀ استادم که گفته بود بیشتر نشریاتی که به دنبالش هستی، می‌توانی در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی پیدا کنی. به سراغ مسئول تالار مطبوعات که رفتم و پس از طی مراحل اداری درخواست نشریات، خودم را در میان گنجینه‌ای از نشریات قدیمی دیدم و پاسخ سؤال‌هایم را گرفتم. حالا سال‌ها از آن روز می‌گذرد و من این بار به بهانۀ ایام محرم و صفر، به مرکز مطبوعات آمدم تا از مسئول این مرکز درخواست کنم توضیح دهد که از گذشته تا امروز چه نشریاتی با موضوع محرم و عزاداری سیدالشهدا(ع) در این مرکز گردآوری و آرشیو شده است.
اخبار عزاداری حسینی در نخستین روزنامه‌های رسمی ایران
رئیس ادارۀ مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به‌گرمی از این گفتگو استقبال کرد و یک‌به‌یک به معرفی نشریات محرمی پرداخت و گفت که آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی به‌عنوان بزرگترین آرشیو مطبوعاتی شرق کشور، با در اختیارداشتن مجموعه‌ای گسترده از نخستین و قدیمی‌ترین مطبوعات چاپ‌شده در ایران، منعکس‌کنندۀ روزنگاری از عزاداری‌های محرم و صفر در طول تاریخ مطبوعاتی ایران است و نخستین روزنامه‌های رسمی ایران را که اخبار عزاداری‌های حسینی در سال ۱۲۶۷ قمری در آن‌ها انعکاس یافته، در خود جای داده است.
با این توضیح، ابتدا با همان خبر روزنامۀ «وقایع اتفاقیه» که از سال‌ها قبل در حافظه داشتم و اولین متن محرمی در روزنامه‌های فارسی‌زبان است، باب گفتگو را باز کردم. ابراهیم حافظی توضیح داد که این جمله در شمارۀ ۳۸ سال اول اولین روزنامۀ رسمی ایران یعنی «وقایع اتفاقیه» چاپ شده است و این خبر اولین متنی است که دربارۀ عزاداری امام‌حسین(ع) در روزنامه‌های فارسی‌زبان دیده شده است و ادامه داد: «آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی تنها مرکزی است که دورۀ کامل «وقایع اتفاقیه» و حتی نسخۀ دست‌نویس ۳۵ شمارۀ اول این روزنامه را که در سال ۱۳۳۴ قمری توسط اشرف‌السلطنه، همسر اعتمادالسلطنه، وقف کتابخانۀ آستان قدس رضوی شده است، در اختیار دارد».
به گفتۀ رئیس ادارۀ مطبوعات، علاوه بر این روزنامه، اخبار و وقایع مربوط به عزاداری محرم در برخی از مطبوعات دورۀ قاجار تا نشریه‌های در حال انتشار به چاپ رسیده است که مفاهیم و مضامینی همچون امام حسین(ع)، محرم و صفر، عزاداری سیدالشهداء، عاشورا و کربلا را انعکاس داده‌اند. او توضیح داد که در آرشیو مطبوعات بیش از ۲۰ عنوان روزنامه از دورۀ قاجار موجود است که شروع انتشار آن‌ها به محرم الحرام بر‌می‌گردد و براساس بررسی انجام‌شده معدودی از آن‌ها به مراسم عاشورا اشاره کرده‌اند: «از دیگر روزنامه‌های مهم دورۀ قاجار که اخبار و مقاله‌هایی را دربارۀ قیام امام‌حسین(ع) به چاپ رسانده، روزنامۀ «حبل‌المتین» کلکته است که در بسیاری از سال‌های انتشار خود، پس از دهۀ محرم اتفاقات این دهه و آداب و رسوم عزاداری در شهر کلکتۀ هندوستان را به چاپ رسانده و همچنین در برخی از شماره‌های خود خبرهایی از عزاداری مردم در شهرهای مختلف ایران را منتشر کرده است».
اولین، قدیمی‌ترین و خاص‌ترین نشریات محرمی
از اولین‌ها، قدیمی‌ترین‌ها و خاص‌ترین‌های نشریات محرمی که پرسیدم، حافظی ابتدا به اولین روزنامۀ چاپ مشهد اشاره کرد. او گفت که روزنامۀ ادب به‌عنوان اولین روزنامۀ چاپ مشهد، در سال ۱۳۱۸ قمری به چاپ رسیده و در یکی از شماره‌هایش نوشته است: «در این اوقات که ایام محرم‌الحرام و تعزیه‌داری جناب سیدالشهداء است عموم علما و سادات و اعیان و اشراف و رعایا و برایا در تکایا بمراسم تعزیه‌داری قیام و بدعاگویی دوام دولت جاوید مدت علّیه اقدام دارند…».
سپس از روزنامۀ خورشید سخن گفت که یکی از مهم‌ترین روزنامه‌های عصر مشروطه در مشهد محسوب می‌شود؛ روزنامه‌ای که وقایع شهری را به بهترین شیوه منتشر می‌کرده و در اولین شماره‌اش که محرم ۱۳۲۵ قمری چاپ شده است، به شرح تعزیه‌داری در شهر مشهد پرداخته و ضمن نکوهش زمانۀ امام حسین(ع) آورده است: «ایام این ماه غم‌افزا، یعنی دهۀ عاشورا، همان روزهایی است که در یک‌هزار و دویست‌و‌شصت‌و‌چهار سال قبل، فخر عالم انسانیت و زبدۀ کاینات، حضرت سیدالشهداء حسین‌بن علی‌بن ابیطالب… در صحرای کربلا و در مقابل لشکر کفر و استبداد، جان و مال و اهل و عیال خود را فدای آزادی ملت اسلام کرده…» و دربارۀ عزاداری مردم مشهد نوشته است: «در مشهد مقدس که مرکز حقیقی اسلام و مجمع اهل ایمان است، از غره ماه قاطبه مردم در مساجد و تکایا و خانه‌ها فرش عزا گسترده و همه‌روزه دسته‌های متعدده با علم‌های سیاه و دل‌های پر آه با حالتی مؤثر و سوزناک در کوچه و بازار در گردش بودند؛ خاصه دستۀ تبریزیان که در همه جای عالم مقدمه‌الجیش عزاداران این بزرگوارند. از روز اول ماه تا دوازدهم با جمعیت و ازدحام از کسبه و تجار والامقام در نهایت متانت و انتظام، سینه‌زنان و گریه‌کنان رسم عزاداری برپا می‌دارند. سایر دسته‌ها هم از طهرانی و بروجردی و هروی و غیره عموم مردم را بفیض می‌رساندند…».
گرمِ خواندن این روزنامۀ قدیمی بودم که حافظی روزنامۀ دیگری را که چند بیت شعر روی آن به چشم می‌خورد، مقابلم گذاشت و گفت: «تنها روزنامه‌ای که در اولین شماره‌اش از ادبیات و شعر در وصف عاشورا و کربلا استفاده کرده روزنامۀ «فارس» چاپ شیراز مربوط به محرم ۱۳۳۵ قمری است که در اولین شماره‌اش ضمن عرض تسلیت ایام، این ابیات را به چاپ رسانده است: عرصۀ شطرنج حق است کربلا/ پس شهیدان بلا را زد صلا/ پیلپا(گرز) و تیغ اعدا آختند/ شهسواران رخ بخون تر ساختند/ هم سواره هم پیاده هم وزیر/ رفت و تنها ماند شاه بی‌نظیر…».
حافظی این گفتگو را با این توضیح خطاب به پژوهشگران به پایان برد: «تالار محققان ادارۀ مطبوعات آستان قدس رضوی با اشتراک پایگاه‌های مختلف اطلاعاتی مانند نورمگز، مگیران، ایران‌نمایه، سیویلیکا و… و همچنین فراهم‌آوری نسخه‌های چاپیِ قدیمی‌ترین تا جدیدترین نشریات چاپ‌شده در ایران، مرجع کاملی برای بازیابی مقالات و اخبار مرتبط با وقایع ماه محرم است و در حال حاضر، از طریق پایگاه‌های اطلاعاتی بیش از ۶۰ هزار عنوان مقاله و ده‌ها هزار خبر و گفتگو در این موضوع، در محل تالار محققان مطبوعات در دسترس پژوهشگران قرار دارد».
مریم نیازپور/ گزارش. گنجینۀ رضوی
