نخستین باغ وحش ایران در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. پیش از آن، ایرانیان با باغ وحش‌های اروپایی آشنا بودند، اما نخستین «مجمع الوحوش» ایران، در دوره شاه قاجار در خیابان سعدی کنونی، در جایی که آن را زمانی خیابان باغوحش و بعد «ماشین خانه» می‌نامیدند، تاسیس شد که البته هیچ گاه به صورت باغ وحش کاملی در نیامد و اهالی شهر برای تماشای چند حیوان به آنجا می‌رفتند.
به گزارش صبح مشهد به نقل از اطلاعات، ناصرالدین شاه پس از سفرهای خود به اروپا، به باغ وحش و حیوانات علاقه‌مند شد، به همین دلیل محل «دوشان تپه» را انتخاب کرد که از پیش عمارت باشکوهی در آن برپا کرده و با استفاده از قنات، دریاچه‌ای نیز پدید آورده بود. او باغ وحش دوشان تپه را بنا کرد که مکانی برای تفنن شاه بود و در آن مجموعه‌ای از شیر ایرانی و ببر مازندران نگهداری می‌شد؛ دو جانوری که دیگر در ایران و حتی در باغ وحش‌های آن هم وجود ندارند. در آن دوره به جز زمانی که شاه به آنجا می‌رفت، بازدید برای عموم آزاد بود.
در باغ وحش دوشان تپه، ۴ شیر نر و ماده از کوه‌های شیراز، ۳ ببر از مازندران، یک یوز و ۳ پلنگ از جاجرود، ۵ خرس از دماوند، کفتار، بوزینه، یک میمون، خر و طاووس‌های بسیار وجود داشت.
کم کم باغوحش گسترش یافت تا به شکل کنونی درآمد و اکنون باغوحش تهران در زمینی به وسعت ۷ هکتار خارج از شهر و در کیلومتر ۴ بزرگراه تهران ـ کرج، جنب پارک ارم مستقر است. البته قدیمی ترها حتما به یاد دارند که تا همین دو دهه پیش، باغوحش تهران روبه روی پارک ملت در خیابان ولی‌عصر(عج) بود، اما از آنجا که وجود باغوحش در داخل شهر، هم برای سلامت آدمیان و هم برای سلامت حیوانات مضر است، به خارج از تهران منتقل شد.
بزرگ‌ترین باغ وحش ایران
باغوحش ارم، بزرگ‌ترین باغوحش ایران است. از باغوحش قبلی تهران، به غیر از حیوانات زنده، دو یادگاری دیگر هم به این باغوحش منتقل شد؛ دو مجسمه شیر که روزگاری روبه روی در ورودی باغ وحش قبلی بودند و حالا درست روبه روی در باغ وحش
فعلی نصب شده اند. مسیر بازدید از حیوانات طوری طراحی شده است که در فاصله میان ورود و خروجتان، بتوانید تمامی حیوانات را ببینید و از همان مسیر ورود، خارج شوید. با این وجود باز هم بهتر است از همان ابتدا نقشه باغ وحش را از اطلاعات ورودی بگیرید تا دیدن بعضی از حیوانات را از دست ندهید.
بیشتر از ۸۰۰ جاندار از ۱۱۱ گونه گوناگون در قفس‌های کوچک و بزرگ باغ وحش ارم زندگی می‌کنند؛ از گونه‌های متنوع پستانداران، خزندگان، آبزیان و پرندگان. حدود ۶۰ درصد این حیوانات بومی ایران هستند و بقیه از نقاط دیگر دنیا و به خصوص قاره آفریقا به ایران آورده شده‌اند. رزوس، بابون و شامپانزه از جذاب‌ترین حیوانات باغ وحش ارم هستند. این حیوانات باهوش با برقراری ارتباط با بازدیدکنندگان، آنان را برای مدت طولانی‌تری در کنار قفس‌های خود نگه می‌دارند. رتبه بعدی را می‌توان به شیرهای آفریقایی، پلنگ و ببر داد.
باغ وحش وکیل آباد
نیم قرن از تأسیس اولین باغ وحش در این شهر و ۳ دهه از ایجاد شرکت باغ وحش در بوستان جنگلی وکیل‌آباد مشهد می‌گذرد.
نخستین بار مردم مشهد در محله خواجه ربیع با مکانی به نام باغ وحش آشنا شدند و امکان بازدید از حیوانات اهلی و وحشی مثل شیر، فیل و ببر، برایشان فراهم شد.
بیش از نیم قرن از روزهایی که مرحوم محمد رستمی تصمیم به راه‌اندازی باغ وحش در شهر مشهد گرفت، گذشته است و هنوز هم خانواده رستمی، مالک شرکت باغ وحش وکیل‌آباد، از معدود سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در این حوزه در کلانشهر مشهد به شمار می‌روند.
این روزها کهن باغ حیوانات مشهد با بیش از ۸۰۰ گونه جانوری، نیازمند توسعه از ۴ هکتار به ۲۵ هکتار است و این در حالی است که انتظار دوستداران حیوانات باغوحش مشهد برای انتقال آن از بافت شهری به محلی مناسبتر، طولانی شده است و علی‌رغم ابراز تمایل سرمایه گذار بخش خصوصی، مسئولان استانی حمایتی از این طرح نداشته‌اند.
در این باغ حیوانات، امکان تماشای ۱۲۸ گونه جانوری، شامل ۶۰ نوع پرنده، ۱۴ نوع گیاهخوار، ۲۷ نوع گوشتخوار کوچک و بزرگ، ۱۲ نوع خزنده و ۸ نوع آبزی برای مسافران داخلی و خارجی فراهم است. پرنده‌های کمیاب و گونه‌های بسیار زیبا از حیات‌وحش ایران و جهان هم در باغوحش مشهد وجود دارند.
جذب گردشگران ایرانی
و خارجی
محسن طیرانی ـ رئیس باغ وحش مشهد، ضمن بازدید از مجموعه، خبرنگار را با «میشل»، شامپانزه آفریقایی الاصلی که تا ۲ سالگی در منزل از او نگهداری کرده است، آشنا می‌کند. «میشل» دوست داشتنی که ۸ سال از عمرش گذشته است، به محض این که آقای طیرانی او را صدا می‌زند، به سمت او می‌آید و محبتش را با لمس صورت وی، به نمایش می‌گذارد!
به نظر می‌رسد که این مرد دوستدار محیط‌زیست، رابطه بسیار صمیمی با ساکنان باغ وحش دارد و علاوه بر پیشبرد فعالیت‌های تخصصی و علمی، با ایجاد رابطه دوستانه با وحوش، به قفس ببرها و شیرها می‌رود و بدون ترس با آنها بازی می‌کند.
وی با بیان این که سازمان حفاظت از محیط زیست بر نحوه نگهداری حیوانات در باغ وحش مشهد نظارت دارد، یادآور می‌شود: گونه‌های مازاد جانوران را با باغ وحش‌های دیگر معاوضه می‌کنیم.
محسن طیرانی می‌گوید: پس از درگذشت موسس باغ وحش مشهد، پسران مرحوم رستمی حرفه پدری خود را دنبال کرده‌اند و مالک این مجموعه‌اند. با همکاری خانواده مرحوم رستمی در تلاش هستیم تا برای بالا بردن کیفیت زندگی حیوانات، تاییدیه احداث باغ وحش جدید مشهد در وسعت و مساحت بیشتر را بگیریم.
وی می‌افزاید: بیش از ۸۰۰ حیوان در این مجموعه نگهداری می‌شوند که با توجه به زاد و ولد آنها، باید هر چه زودتر برای داشتن فضایی مناسب و بزرگ‌تر، اقدام کرد.
مدیر باغ وحش مشهد با ابراز نارضایتی از کمبود فضا برای نگهداری حیوانات و بهبود شرایط پذیرایی از بازدیدکنندگانی که از بسیاری کشورها و به‌ویژه کشورهای عربی به این مکان می‌آیند، یادآور می‌شود: ظرفیت جذب گردشگران خارجی در باغ وحش مشهد وجود دارد که متأسفانه با عدم همکاری مسئولان در واگذاری زمین مناسب، امکان احداث پارک حیات وحش برای مجموعه فراهم نشده است.
وی در توضیح بیشتر سخنانش می‌گوید: مدیران شهری مشهد اعلام کرده‌اند که این باغ باید به بیرون از بافت شهری منتقل شود. از طرفی از سال ۱۳۸۸ تا کنون زمینی در اختیار محیط‌زیست استان قرار گرفته است که امکان واگذاری بخشی از آن به این منظور، وجود دارد و ۲ سال است که فرزندان مرحوم رستمی پیگیر دریافت زمین هستند تا باغ وحش مشهد به مکانی مناسب منتقل شود.
آقای طیرانی گلایه‌مند از عدم حمایت مسئولان محیط زیست برای تعیین تکلیف احداث باغ وحش جدید مشهد، می‌افزاید: در صورت تایید کارگروه محیط‌زیست استانداری، در این زمین، تأسیس موزه و پارک حیات وحش و طرح اقامتی اجرا می‌شود که باغ وحش مشهد هم متقاضی یکی از پلاک‌های آن است.
عدم تطابق با
استانداردهای روز
مدیر باغوحش وکیل آباد می‌گوید: از احداث این باغ وحش ۳ دهه می‌گذرد و شرایط استقرار نامناسب در بافت شهری، کمبود فضا و عدم تطابق با استانداردهای روز می‌طلبد که هر چه سریع‌تر مسئولان، تکلیف واگذاری زمین به این مجموعه را معلوم کنند.
این فعال محیط زیست با بیان این که شرکت باغ وحش وکیل آباد مشهد، ۳۰ نیروی انسانی دائمی و ۱۵ نیروی فصلی در اختیار دارد، می‌افزاید: در صورت اجرای طرح توسعه، قطعاً اشتغالزایی بیشتری در این پروژه اتفاق خواهد افتاد.
طیرانی بهداشت و نحوه نگهداری و سایر خدمات ارائه شده به حیوانات مستقر در باغوحش مشهد را مناسب می‌داند و تاکید می‌کند: فقط مساحت این مکان قابل دفاع نیست.
او خطاب به کسانی که زندگی در باغ وحش را برای حیوانات وحشتناک و آزار دهنده می‌دانند، می‌گوید: اینجا سیرک نیست، اینجا حیوانات آزار نمی‌بینند. برای شامپانزه‌ها موز و شیر و سیب و پرتغال از بهترین نوع تهیه می‌شود و به جرات می‌گویم که حیوانات این باغوحش کمی لوس هم هستند؛ ببرهای این باغ مورد توجه صنعت سینمای ایران هستند و ارتباط حیوانات با مسئولان این باغ کاملا دوستانه است، نه از روی ترس!
مدیر باغ وحش وکیل‌آباد با اشاره به مراجعه گروهی از محققان دانشگاه فردوسی مشهد برای انجام فعالیت‌های تحقیقاتی می‌گوید: در این مکان بستر مناسبی برای فعالیت‌های دانشجویان و محققان دانشگاهی وجود دارد و تعامل خوبی با فعالان محیط زیست استان و دانشگاه‌ها می‌شود.
آقای طیرانی بازدیدکنندگان اصلی این باغ را پژوهشگران و دانش‌آموزان بر می‌شمارد و تأکید می‌کند: این مجموعه ظرفیت پذیرش علاقه‌مندان برای بازدید در گروه‌های مختلف را دارد.
بهای بلیت این باغ وحش ۵ هزار تومان تعیین شده که در مقایسه با سرمایه‌گذاری صورت گرفته، بسیار ناچیز است.
اولین باغ وحش تحقیقاتی کشور
دکتر مهدی جهانتیغ ـ رئیس پژوهشکده دام‌های خاص در دانشگاه زابل، به حیدر علی حسینی در زاهدان می‌گوید: اولین باغ وحش تحقیقاتی و دانشگاهی کشور در سال ۱۳۷۴ در پی توافق با سازمان محیط‌زیست کشور در شهر زابل استان سیستان و بلوچستان تأسیس شد. این باغوحش دارای انواع گونه‌های پستانداران، خزندگان و ماهیان است که از میان آنها ۲ گونه خرس سیاه بلوچی و تمساح پوزه کوتاه، از گونه‌های نادر و در معرض خطر انقراض هستند.
وی می‌افزاید: از جمله جانوران باغ وحش زابل می‌توان انواع میمون، بزکوهی، شیر، گربه وحشی، روباه، شغال، گرگ، کفتار، اسبچه خزر، شترهای مرغ، بز بنگال، شترهای دوکوهانه و یک کوهانه، طاووس، قرقاول، هوبره، انواع عقاب و شاهین، جغد شاخدار، انواع پرندگان زینتی کوچک و انواع پرندگان آبزی را نام برد. همچنین باغ حش دارای سالن آکواریوم و موزه حیات وحش با انواع حیوانات تاکسیدرمی شده است.
دکتر جهانتیغ با بیان آن که این جانوران از طریق سازمان حمایت از محیط زیست تهیه می‌شوند، می‌گوید: در عین حال حیواناتی که بر اثر حوادث دچار آسیب‌دیدگی می‌شوند، به باغ وحش زابل انتقال می‌یابند و پس از مداوا، نگهداری می‌شوند.
بازدید رایگان است!
به گفته دکتر جهانتیغ، در طول سال به خصوص در ایام تعطیلات تابستان، استقبال بسیار خوبی از باغ وحش زابل می‌شود و در طول سال تحصیلی نیز همه روزه اردوهای دانش آموزی و دانشجویی، از این مجموعه بازدید به عمل می‌آورند.
وی می‌افزاید: از دلایل این استقبال، می‌توان به تنوع گونه‌ای قابل توجه باغ وحش، رایگان بودن بازدید و کمبود فضاهای مشابه در منطقه اشاره کرد.
رئیس پژوهشکده دام‌های خاص در دانشگاه زابل خاطرنشان می‌کند: مجموعه برای تأمین هزینه تهیه گونه‌های جدید دچار مشکل است، زیرا این هزینه‌ها گاهی بسیار بالاست. ما از سازمان‌های مرتبط مانند سازمان حفاظت محیط زیست، استانداری و شهرداری انتظار کمک بیشتر داریم.
وی می‌افزاید: در حال حاضر علاوه بر نیروهای نگهبان، ۳ نفر کارگر و یک نفر کارشناس امور مربوط به تغذیه و نگهداری حیوانات در باغ وحش زابل مشغول کار هستند و ویزیت دوره‌ای حیوانات توسط استادان دانشکده دامپزشکی انجام می‌شود.
دکتر جهانتیغ، زاد و ولد حیوانات در باغ وحش را از خاطرات شیرین خود می‌داند و می‌گوید: باغ وحش زابل نسبت به باغ وحش‌های موجود در سایر شهرها، زیست محیط مناسبی برای نگهداری گونه‌های حیوانی دارد، اما باید قبول کرد که در مقایسه با باغ وحش‌های کشورهای دیگر، به ویژه کشورهای اروپایی و آمریکایی، با توجه به یارانه گزافی که به آنها تعلق می‌گیرد، از امکانات کمتری برخوردار است.
اولین مدرسه طبیعت
در باغ وحش
شاید گزارش مفصلی را که از باغ وحش «باراجین» قزوین تهیه کردیم، به یاد داشته باشید. نادر رضانوری ـ مدیر این مجموعه، علی رغم داشتن مجوز برای نگهداری از گرگ و شیر و عقاب و پلنگ در خانه، آنها را به باغ وحش منتقل کرده و در معرض بازدید عموم قرار داده است. او می‌گوید: در واقع من و همسرم ۴ بچه رسمی و ۱۳۰۰ بچه غیررسمی داریم و به این دلیل همه زندگی مان را به یک اتاق در پارک آورده‌ایم تا در کنار بچه‌های‌مان زندگی کنیم!
مهندس رضانوری با تأکید بر این نکته که مردم باید از ابتدای کودکی با طبیعت آشنا شوند، می‌گوید: اگر این اتفاق بیفتد، برای ایجاد ارتباط انسانی با طبیعت، خیلی پیشرفت خواهیم داشت، وگرنه بعد از ۵ سالگی، فرصت از دست می‌رود. در حال حاضر «مدرسه طبیعت» ما، اولین مدرسه طبیعت ساخته شده در یک پارک است و با آموزش و پرورش قرار گذاشته‌ایم که هر روز بچه‌ها با برنامه‌ریزی از مدارس بیایند و اینجا را ببینند.
البته گروه‌هایی از دانش آموزان که هنگام بازدید ما در باغ وحش حضور داشتند، با سرو صدای بیش از اندازه خود، برخی حیوانات را عصبی کرده بودند. تعداد مربیان همراه آنها کافی نبود، بنابراین دسته دسته در همه جای پارک پراکنده شده بودند و شیطنت می‌کردند. آقای رضانوری با اشاره به کمبود نیروهای راهنما و نگهبان در این باغ وحش می‌گوید: بنا داریم در باغوحش «باراجین» از نیروهای داوطلب استفاده کنیم، با آموزش و پرورش هم صحبت کرده‌ایم تا درباره شرایط بازدید از یک باغ وحش به بچه‌ها آموزش بدهند و آنان را با تعداد مربیان بیشتری به اینجا بیاورند.نادر رضانوری با بیان این که انسان با طبیعت، به آرامش می‌رسد، می‌افزاید: ما با شنیدن صدای طاووس و گرگ، می‌توانیم «والیوم» را کنار بگذاریم و اگر ارتباط درستی با طبیعت اطراف‌مان داشته باشیم، در ۶۰ ـ۵۰ سالگی، آلزایمر و سرطان و افسردگی نمی‌گیریم!
نویسنده: زهره رنگامیز
