نویسنده: دکتر محسن مسعودیان راد- کارشناس امور اجتماعی
وَلَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلَى عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا ۱
از فحوای آیات مربوط به انفاق بر می آید که استراتژی قرآن «انفاق حکمت محور» است، یعنی «بر می آید که انفاقات باید حکیمانه، منطقی و از روی توجه به اثر و نتیجه باشد تنها حسن نیت و اخلاص کافی نیست، حکمت، منطق و تعقل هم لازم است. اما انفاقات اگر بدون توجه به نتیجه باشد و صرفا جنبه احساساتی و ترحم داشته باشد، زیان آور است. اتفاقا در آیات چیزی که دیده نمی شود، عواطف و احساسات و ترحم است»۲
قرآن در موضوع انفاق و کمک مالی به محرومان، توصیه به انفاق معیار محور دارد بدین معنا که پرداخت کمتر از مقدار بایسته را بخل ورزی و تضییع حقوق محرومان می داند و از طرفی زیاده روی آن را، موجب اختلال در نظام زندگی معرفی می کند.
« وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً »۳
لذا پرداخت های مالی باید حساب شده و با رعایت موازنه های اجتماعی صورت گیرد و الا نظام خانوادگی و اجتماعی به خطر افکنده می شود و به تعبیر قرآن « فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا»۴ اتفاق خواهد افتاد در این خصوص شهید مرتضی مطهری می فرماید:
«همین فضلیت اخلاقی موجب بدبختی عمومی و خرابی اجتماعی می گردد صدقات زیاد و اوقاف زیاد و حساب نکرده، نذورات زیاد و حساب نکرده، در هرجا وارد شد مانند سیل جامعه را خراب کرده روحیه ها را تنبل، کلاش و فاسد الاخلاق بار آورده، لطمه ها و خساراتی وارد آورده که کمتر از لطمات و خسارات یک سپاه جرار نبوده، مصداق کلام خدا بوده درباره بعضی انفاقات که می فرماید مثل « مَثَلُ مَا یُنْفِقُونَ فِی هَذِهِ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیهَا صِرٌّ أَصَابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ وَمَا ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَلَکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»۵
مَثَل انفاق هایی که در این دنیا می کنند و عنوان انفاق، صدقه و امثال اینها به آنها می دهند عینا باد سختی است که با سرما همراه است و به زراعت مردمی که ظلم به نفس کرده اند، می رسد. و همه آن زراعت ها را از بین می برد. خداوند به آنها ستم نکرد، خودشان به خودشان ستم کرده اند۶ «انفاق باید مفید و موجب ازدیاد ثروت اجتماع باشد، اجتماع را ترمیم کند و انفاق باید صرف بهبود و سلامت اجتماع شود.انفاق صحیح، ترمیم و اصلاح است . هدر نمی رود و به اجتماع بر می گردد۷
«وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ»۸ همینطور انفاقات احساس محور زمینه سوءاستفاده و حتی انحراف را در جامعه ایجاد می کند.»۹
بر این اساس است که می طلبد در نظام اسلامی دستگاه های متولی فقرزدایی، علاوه بر تعهد، از تخصص کافی نیز بهره مند باشند و در این زمینه حرفه ای عمل نمایند نه خیریه ای یعنی به جای کمک مستقیم به فقرا سعی در رفع زمینه های فقر و محرومیت داشته باشند.
و مواردی از قبیل معیار دقیق استحقاق یابی شناسایی و طبقه بندی محرومین
نیازسنجی، ایجاد بانک اطلاعاتی و اولویت بندی و تشکیل هرم نیازمندی شیوه های صحیح توانمندسازی و اصولی که فقر زدا باشد نه فقرزا، شناسایی عوامل فقر و روش اصولی و ریشه ای با آن (مدنظر قرار گیرد) در کانون توجهات قرار گیرد.
آفتی که امروزه در حوزه انفاق با آن مواجه ایم انفاقات احساسی و اقدامات غیرحرفه ای است اقدامات غیرمنسجم، سلیقه ای و حرکتهای موازی خنثی کننده بعضی مراکز است که منجر به ایجاد جاذبه های شهری و مهاجرت های بی رویه و کمک های غیرموثر می شود که به تعبیر شهید مطهری انفاقات فقرآور بدبخت کننده، دشمن پرور، بلاساز می باشد و می فرماید: «امروز انفاقات ما غالبا گداپروری دارد یعنی گروه کثیری را فاسد می کنیم و مردانگی و غیرت و مروت را در آنها می کشیم بالاتر اینکه وجوهات ما و موقوفات ما انگل پرور شده است و انگل پروری ما فوق گداپروری است.»۱۰
یکی دیگر از اقتضائات انفاق حکمت محور فرهنگ صحیح پرداخت وجه به افراد و موسسات معتبر مورد اعتماد است و این وظیفه عموم مردم شریف و نیکوکار است که اعانات خود را به دست افراد مستحق و ذیصلاح برسانند.
سهل انگاری و بی توجهی در این امر تکثرِ تفاقر و تکدی گری را در جامعه اسلامی دامن می زند که زیبنده نیست.
نتیجه اینکه موضوع انفاق ِحکمت محور مبحثی بکر است که می طلبد از زوایای مختلف صاحبان اندیشه و خرد و کارشناسان دینی از زوایای مختلف به ابعاد آن با تکیه بر آیات متعدد به تبیین درست و دقیق آن بپردازند و دستگاه های متولی بر اساس این مبانی سیاست گذاری نموده و آحاد مردم نیز با عنایت به آن در اصلاح فرهنگ انفاق، کارآمدی و پیشگیری از آسیب های آن بپردازند.
________________________________________
۱- سوره اسراء آیه ۲۹
۲- کتاب یادداشتهای شهید مطهری ص ۴۱۷
۳- فرقان آیه ۶۷
۴- سوره اسرا آیه ۲۹
۵-سوره آل عمران آیه ۱۱۷
۶-آسیب های دینی-شهید مطهری ص ۴۲۳
۷- کتاب یادداشتهای شهید مطهری ص ۴۲۲
۸-سوره سباء آیه ۳۸
۹- کتاب یادداشتهای شهید مطهری ص ۴۱۱
۱۰- کتاب یادداشتهای شهید مطهری ص ۴۱۷
