در پی افت دو پله ای ایران از ۱۵ به ۱۷ در آخرین رتبه بندی جهانی، معاون پژوهشی وزیر علوم روز گذشته با اشاره به کمبود بودجه های علمی و پژوهشی از احتمال تکرار کاهش رتبه ایران در اعلام نتایج رتبه بندی پیش رو خبر داده است. این گزارش روایت غصه بی پولی پژوهش است
صبح مشهد- قریب به یک سال است که درخصوص شرایط نگران کننده کاهش رتبه جهانی تولید علم ایران هشدار داده می شود. این هشدارها از سال قبل و پس از افت دو پله ای تولید علم ایران در رتبه بندی بین المللی «اسکوپوس» مطرح می شود. سال قبل و با انتشار داده های پایگاه بین المللی اسکوپوس مشخص شد، جایگاه جهانی ایران از نظر تعداد مقالات یا همان «تولید علم» در سال ۲۰۲۳ با دو رتبه سقوط به رده هفدهم رسیده است.
این در حالی بود که ایران در سال ۲۰۲۲ در جایگاه پانزدهم جهان در انتشار مقالات علمی بود. پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزیر علوم که ماه های قبل درباره این افت رتبه، هشدار داده بود، روز گذشته نیز مجدد در همایش ملی علم و فناوری در برنامه هفتم پیشرفت از احتمال تکرار کاهش رتبه در رتبه بندی های جدید بین المللی که اردیبهشت منتشر می شود، خبر داده است.
کشورهای پایین تر به ما نزدیک شدند
کشورها در مسابقه رشد، توسعه و تولید علم دست روی دست نگذاشته و معطل نمانده اند. اصل موضوع و نگرانی پیمان صالحی معاون پژوهش وزیر علوم به همین دغدغه بر می گردد. او در عین حال روز گذشته گفته است: ما ۱۶۰۰ نشریه علمی داریم و در ۲۵ سال ۱۰۱ مجله نمایه شده بود و در سه سال ۱۰۳ مجله نمایه شده است. اگر این مجلات اضافه نشده بود، امروز رتبه ما به ۲۰، ۲۱ می‌رسید. در سه سال گذشته حداقل ۱۰۰ کارگاه برای سردبیران نشریات برگزار شد و سیاست‌های تشویقی و ترویجی را در این میان قرار دادیم. وی با اشاره به فاصله کم کشورها از یکدیگر در انتشارات علمی گفت: ممکن است تا اردیبهشت ماه یک پله دیگر نیز رتبه علمی ما کاهش پیدا کند.
ایران در رتبه ۱۷ تولید علم
با پایان سال ۲۰۲۳ میلادی، در حالی که ایران در سال قبل از آن یعنی ۲۰۲۲ در رتبه ۱۵ قرار داشت، به رتبه ۱۷ سقوط کرد. داده های پایگاه بین المللی اسکوپوس(Scopus) و البته پایگاه بین المللی سایمگو (Scimago)امسال و در حوالی فروردین و اردیبهشت، رتبه بندی های جدید را اعلام و اظهار کردند که برای رتبه ایران جایگاهی بهتر از ۱۷ نمی توانند لحاظ کنند. این یعنی ما به همین سادگی و البته در شرایط اهتمام سایر کشورها، دو رتبه سقوط کردیم. از آن جا که پایگاه های رتبه بندی جهانی، این ارزیابی ها را بر اساس آمار مجلات معتبر استخراج می کنند، به تاسف باید گفت که مجموع ارزیابی ها نشان می دهد ما در روند نزولی و افت قرار گرفته ایم.
از اولی چین تا هفدهمی ایران
ما برای کنجکاوی بیشتر به جدول رتبه بندی پایگاه معتبر بین المللی اسکوپوس در آغاز سال ۲۰۲۴ میلادی مراجعه می کنیم. چین در رتبه اول این جدول قرار دارد و کشورهای آمریکا، هند، انگلیس، آلمان، ایتالیا، ژاپن، کانادا و فرانسه نیز در رتبه های بعدی قرار دارند. همچنین در این جدول رتبه بندی کشورهای اسپانیا، استرالیا، روسیه، کره جنوبی، برزیل، ترکیه و هلند نیز قبل از ایران قرار گرفته اند و ایران در رتبه هفدهم قرار دارد.
بودجه یک دانشگاه آن ها برابر با کل بودجه وزارتخانه ما
شاید دردها از حوزه حکمرانی علمی و پژوهشی ایران به یک نقطه ختم شود که آن نیز کمبود بودجه برای توسعه فعالیت ها و ارتباطات علمی است. معاون پژوهشی وزارت علوم، پیشتر در این زمینه گفته بود: دلیل افت ایران در رتبه بندی های بین المللی، شرکت نکردن در همه کنفرانس‌های بین‌المللی، نداشتن دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی و تجهیزات فرسوده تحقیقاتی است. او به طور مشخص به مصداق رشد ترکیه نسبت به ما اشاره می کند و می گوید: یکی از موضوعاتی که موجب عقب افتادگی ما نسبت به ترکیه شده مقالات کنفرانسی است؛ ترکیه در سال ۲۰۲۳ در مجموع ۴هزار و ۴۶۳ مقاله کنفرانسی و ایران ۲ هزار و ۲۵۸ مقاله داشته است بنابراین یکی از موارد عقب افتادگی کم شدن شرکت ما در کنفرانس‌های بین‌المللی است که به مسائل مالی بازمی‌گردد.
این مسئول، روز گذشته غصه های بودجه ای حوزه تولید علم کشور را این طور روایت کرده است: بودجه کل وزارت علوم در سال ۱۴۰۲ یک میلیارد دلار بوده است. دانشمندان ما با یک میلیارد دلار که بودجه یک دانشگاه برتر خارجی است، معجزه کردند. با همین بودجه ۱۴۰ هزار نفر در پارک‌های علم و فناوری شاغل‌اند، با همین بودجه مقالات نوشته شده است و با همین بودجه برترین افراد درجه یک در سطح جهانی آموزش دیده‌اند. در وزارت علوم ۱۲۹ دانشگاه، ۵۸ پارک و ۲۸ پژوهشگاه و موسسه پژوهشی وجود دارد.
هدف برنامه هفتم؛ قرار گرفتن در رتبه ۱۴
با این همه تفاصیل، هدف علمی کشور در برنامه هفتم توسعه که از ابتدای ۱۴۰۳ آغاز شده است و تا پایان ۱۴۰۷ ادامه دارد، قرار گرفتن در رتبه ۱۴ تولید علم جهان است. یعنی ایران در پایان سال ۱۴۰۷باید در رتبه ۱۴ جهان در بخش تولید علم قرار بگیرد. معاون پژوهشی وزیر علوم می گوید: درباره رتبه علمی خطری که ما را تهدید می‌کند، این است که انتشارات علمی به این سمت رفته‌اند که برای انتشار مقاله ۵۰۰ تا هزار دلار هزینه دریافت می‌کنند. به همین دلیل ما به این سمت رفتیم که از ظرفیت نشریات داخلی استفاده کنیم. در عین حال او با اشاره به فاصله کم کشورها از یکدیگر در انتشارات علمی گفت: ممکن است تا اردیبهشت ماه یک پله دیگر نیز رتبه علمی ما کاهش پیدا کند.
سهم علم، اگر به ۸ میلیارد دلار برسد
توسعه فعالیت های علمی که نتیجه آن تولید علم و افزایش مقالات خواهد بود، پول می خواهد. صالحی این مطالبه را این طور بیان می کند: اگر بتوانیم تا پایان برنامه به هدف ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی برسیم و سهم تحقیق و توسعه را به ۸ میلیارد دلار برسانیم، بسیاری از اهداف ما محقق می‌شود و حتی می‌توانیم از اهداف برنامه نیز جلوتر برویم.
