نویسنده: حسن ذوالفقاری
زبان فارسی از مهم‌ترین مولفه های هویت فرهنگی هر کشوری است که از آن به عنوان میراث یک ملت یاد می‌شود و استمرار و بقا هر جامعه ای بستگی به ماندگاری و دوام آن دارد، به همین منظور در طول تاریخ استعمارگران برای غلبه بر سرزمین های گوناگون کوشیده اند تا با تسلط بر زبان یک قوم بر آنها حکمرانی کنند، بر این پایه حکومت‌ها تمامی برنامه های خویش را در مسیر پاسداری از زبان مادری به کار می بندند تا از تهاجم زبان بیگانه جلوگیری کنند.
اهمیت این موضوع در ایران برای نخستین بار در زمان برقراری مناسبات تجاری با دیگر کشورها احساس شد زیرا در آن هنگامه به دلیل تعامل با آنها، واژگان و ادبیات سرزمین های گوناگون به زبان فارسی راه یافت. بنابراین انجمنی برای رسیدگی به وضعیت واژگان نوظهور در رسته ها و امور نظامی با تلاش نمایندگان وزارتخانه های جنگ، معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه در ۱۳۰۳ خورشیدی تشکیل شد.
این انجمن به منظور غنای زبان و ادب فارسی تشکیلاتی چون انجمن وضع لغات و اصطلاح های علمی را پایه گذاری کرد و به پایگاهی برای فعالیت های پژوهشی دانشجویان تبدیل شد و سالیان متمادی در این زمینه به فعالیت پرداخت تا این که چندین سال بعد با ورود بی شمار واژه های عربی به زبان فارسی، ادب دوستان برای حفظ این میراث ارزشمند به راهکاری اندیشیدند و بدین سبب در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۱۴ خورشیدی سازمان فرهنگستان را بنیان نهادند که بعدها به فرهنگستان یکم مشهور شد.
این نهاد برای پیشبرد اهداف خود گروه‌های تخصصی چون گروه «لغت، اصطلاحات پیشه، کتب قدیم، اصطلاحات ولایتی، راهنما و خط، فرهنگ فارسی، واژه گزینی، گردآوری واژه ها، دستور زبان، جغرافیا و دستور» را ایجاد کرد. در این میان وزارت معارف به منظور سرعت بخشیدن به این امر انجمن های مختلفی را تشکیل داد که آکادمی طبی نخستین گام در این مسیر بود. جلسه های آکادمی با شرکت چند تن از پزشکان مشهور شکل می گرفت و در آن زمان بود که واژه فرهنگستان به جای واژه خارجی «آکادمی» برگزیده شد.
«تصویب دو هزار واژه، انتشار نامه فرهنگستان، پایه گذاری انجمن ادبی فرهنگستان و تشکیل کمیسیون های تخصصی زبان شناسی، باستان شناسی، قواعد دستور و زبان، تئاتر، موسیقی و ترانه ها» از جمله فعالیت های ادبی فرهنگستان یکم به شمار می رفت.
اما دیری نپایید که این نهاد در زمینه جایگزینی واژگان فارسی و خلاصه نویسی با مشکل رو به رو شد، بنابراین دولت وقت در ۱۳۳۳ خورشیدی به فعالیت آن پایان بخشید اما پس از مدتی دوباره احساس نیاز به وجود فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی سبب شد تا در ۱۳۴۷ خورشیدی فرهنگستان زبان ایران مشهور به فرهنگستان دوم با هدف ایجاد گروه آموزشی زبان شناسی در برابر هجوم واژه‌های بیگانه شکل بگیرد.این روند ادامه داشت تا آن که در ۱۳۶۰ خورشیدی با ادغام ۱۱ مرکز و سازمان تحقیقاتی از جمله فرهنگستان دوم، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی بنیانگذاری شد.پس از آن بود که فرهنگستان سوم برپایه مصوبه مجلس شورای اسلامی با هدف قانون استفاده نکردن از واژگان بیگانه در دوم مرداد ۱۳۶۹هجری خورشیدی شکل گرفت.
این نهاد هدف‌هایی همچون «حفظ قوت و اصالت زبان فارسی به عنوان یکی از ارکان هویت ملی ایران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامی، پروردن زبانی مهذب و رسا برای بیان اندیشه‌های علمی و ادبی و ایجاد انس با معارف تاریخی در نسل کنونی و نسل‌های آینده، رواج زبان و ادب فارسی و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج کشور و …» را پیگیری می‌کند.
مهم‌ترین هدف فرهنگستان سوم همانند دو فرهنگستان قبلی، حفظ و صیانت از زبان فارسی است و در این زمینه فعالیت‌های متعددی چون واژه سازی را انجام می‌دهد. هر واژه جدید در ابتدای کاربرد آن غیرعادی به نظر می‌رسد اما به مرور در میان افراد به راحتی استفاده می‌شود. به عنوان نمونه واژه «یارانه» جایگزین «سوبسید» نخست به سختی به کار برده می‌شد اما به تدریج واژه‌ای عادی شد و جایگاه خود را به دست آورد.
البته این امر با ذوق و سلیقه افراد در ارتباط است و این امکان وجود دارد که گروهی آن را به صورت کامل مورد پذیرش قرار دهد و برخی این واژه را قبول نکنند در واقع بایستی به اصل موضوع یعنی جایگزین قرار دادن یک واژه جدید به جای واژه بیگانه توجه کرد که مهم‌تر از سلیقه‌ها محسوب می‌شود. به طور کلی تصمیم نهایی را مردم می‌گیرند و هنگامی که آنان خواهان پذیرش واژه ای نباشند، آن را به کار نمی‌برند. بنابراین مسئولان این نهاد و اعضای آن مجبور هستند که به فکر واژه دیگری باشند. تجربه نشان داده که اگر مسئولان، نهادها و رسانه‌ها از واژه های نوین استفاده کنند، این واژه‌ها در جامعه نیز به کار می‌رود.
زبان فارسی در دنیای کنونی از نظر تعداد کاربران و فضاهای سایبری و مجازی در جایگاه مهمی قرار دارد و به دلیل وجود مقاله‌های علمی در این باره، این زبان ارتقای بسیاری در دنیا یافته است. زبان فارسی در رتبه علمی در جایگاه پانزدهم قرار دارد و این امر مهم تلقی می‌شود، بنابراین باید در این زمینه سرمایه‌گذاری کرد تا همگان به ادبیات غنی ایرانی دست یابند.
همچنین فرهنگ ایرانی در تمامی عرصه ها جذاب و از جنبه های مطالعاتی فراوانی، برخوردار است، برخی از مردم کشورهای دیگر به دلیل ادبیات غنی این زبان به یادگیری آن علاقه مند می‌شوند. البته انگیزه های تجاری نیز در این زمینه تاثیر دارد و به دلیل برخورداری ایران از بازار تجاری گسترده، بسیاری از کشورها علاقه به ارتباط تجاری، اقتصادی و بازرگانی با این سرزمین باستانی پیدا می کنند.بر این اساس لازم است تا مسئولان، رسانه‌ها و مردم به اهمیت این فرهنگستان پی ببرند زیرا این نهاد می تواند نقش بسیار موثری در پالایش، پاک سازی و برطرف کردن آسیب ها و موانع ایفا کند و به عنوان یک عامل موثر همواره پاسدار زبان فارسی باشد.
* استاد زبان و ادب فارسی دانشگاه تربیت مدرس
