نویسنده: امین نوری
ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای به مجموعه حرکات ورزشی با وسایل ویژه همراه با آداب و رسوم خاصی گفته می‌شود که با فرهنگ و تاریخ ایران پیوند عمیقی دارد. در واقع انجام دادن حرکت‌های پهلوانی در زمره فعالیت‌های اصلی ایرانیان در دوره باستان بوده است. پهلوانان در این ورزش باستانی علاوه بر داشتن قدرت جسمانی، صفات اخلاقی را همواره سرلوحه زندگی خود قرار می‌دهند.
گروهی بر این باور هستند، ورزشکاران زورخانه در روزگاران گذشته، آیین رزم را فرا می گرفتند و ابزار و ورزش باستانی به جنگ افزارهای دوران قدیم شباهت داشت.
شعار ورزش باستانی پرورش روح و جسم است و یکی از اصلی ترین آداب زورخانه رعایت مواردی از قبیل فروتنی، از خود گذشتگی، مردانگی، کمک به فقیران و … به شمار می رود.این ورزش به عواملی چون «زنده کردن جنبش ملی ایران، ستیز با بیگانگان، رستاخیز زبان پارسی، فرهنگ و آیین فروتنی و برادری» اهمیت ویژه‌ای می‌دهد.
در دوره باستان، پهلوانان همواره به انجام دادن ورزش به منظور آمادگی جسمانی اهتمام می ورزیدند زیرا برای دفاع از خانواده و سرزمین خود در برابر دشمن، داشتن قدرت بدنی و شجاعت روحی مهم بود. جامعه آن روزگار به ورزشکاران احترام خاصی می گذاشت تا سالیان متمادی شرایط بدین شکل سپری شد تا آنکه با ورود اسلام به ایران، آیین پهلوانی حالت معنوی تری به خود گرفت و مورد توجه بیشتر افراد واقع شد. در دوران صفویه و زندیه، کشتی پهلوانی از رونق فراوانی برخوردار بود و در هر شهر صدها پهلوان به کشتی گرفتن و آموختن فنون و آیین پهلوانی مشغول بودند. برخی اعتقاد دارند، آیین جوانمردی و فتوت، نوعی تصوف عامیانه و کوچه بازاری است.
رعایت اخلاق از مهم‌ترین ویژگی ورزشکاران این رشته است. یک ورزشکار و قهرمان باید خصوصیاتی را داشته باشد تا در اندیشه مردم پهلوان نام گیرد. هر فردی بایستی با تلاش و مجاهدت و غلبه بر نفس خویش در این مسیر گام بگذارد. غیرت و شجاعت نیز از دیگر خصیصه های بارز پهلوانان و جوانمردان به شمار می رود و یک ورزشکار مسلمان باید در تمامی عرصه ها، اخلاق و رفتاری هماهنگ با موازین اسلام داشته باشد. الگو بودن ورزشکاران زورخانه‌ای برای دیگر ورزشکاران می تواند عاملی در جهت نهادینه کردن فرهنگ پهلوانی باشد تا اینگونه این ورزش در میان نوجوانان و جوانان گسترش یابد.
رفتار ورزشکاران باستانی در زورخانه‌ها مبتنی بر آیین جوانمردی، فتوت و رعایت ادب است که با توجه به این اصول، ورزش باستانی آداب و رسوم خاصی دارد و هر ورزشکار باید از لحظه ورود به زورخانه تا هنگام خروج به این مقررات عمل کند. سحرخیزی ورزشکار نخستین اصل به شمار می‌رود که پیشینه این رسم به آیین های فرهنگی و تاریخ دوره اسلامی می‌رسد.
اظهار فروتنی هنگام ورود به زورخانه دومین اصل است که ورزشکار باید رعایت کند و به احترام سرخم کند تا اینگونه فروتنی را هرگز از یاد نبرد. برپایه سنت هر فردی که پیشکسوت تر باشد نسبت به دیگری حق تقدم دارد و می تواند در بهترین مکان در سکوهای اطراف گود بنشیند، در این هنگام مرشد وظیفه دارد هر فردی که به زورخانه وارد می‌شود و از آن خارج می‌شود با در نظر گرفتن سابقه ورزشی او تشریفاتی را به عمل آورد.
«دعوت به ورزش، رخصت گرفتن از بزرگ ترهای حاضر، ادای احترام به گود مقدس، نحوه استقرار ورزشکاران در گود، ممنوعیت ورود با کفش به گود و ورزش در گود، ممنوع بودن شوخی، ناسزاگویی، مصرف دخانیات و مواد مخدر و الکل، طهارت و پاکیزگی، چگونگی استفاده از وسایل ورزش در گود و نحوه چرخیدن ورزشکار، حماسه خوانی و حکمت گویی» از جمله آداب و رسوم خاص این ورزش باستانی است. برگزاری مراسم گلریزان از جمله آداب ورزش زورخانه ای محسوب می شود.
این مقوله از سنت های قدیمی زورخانه است که در مناسبت های خاصی مانند کشتی گرفتن دو پهلوان، برطرف کردن کدورت میان دو ورزشکار پیشکسوت، کمک رسانی به آسیب دیدگان در هنگام بروز بلایای طبیعی، گشایش زورخانه و رواج و رونق این ورزش در مکانی دیگر و برای ادای احترام مقدم پهلوانی که از شهری دیگر آمده باشد، اجرا می‌شود.
ناگفته نماند که پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی با تاکید امام خمینی(ره) و آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری در مسیر رشد و گسترش آیین های پهلوانی و زورخانه‌ای تلاش‌های بسیاری صورت گرفت و برهمین اساس علاوه بر ثبت جهانی آن در میراث معنوی یونسکو، روز ۱۷ شوال سالروز نبرد حماسی و عادلانه امام علی (ع) با عمر بن عدود در جنگ خیبر در گاهشمار رسمی کشور به نام روز «فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای» نامگذاری شد تا بدین گونه از همه ظرفیت ها برای گسترش بیشتر این آیین استفاده شود.
*کارشناس فرهنگی
