محمد وفادار محقق و کارشناس نسخ خطی، شهر حیدرآباد دکن واقع در مرکز شبه قاره هند را یکی از شهرهای تاثیرگذار در زمینه کتابت نسخه های خطی خواند که علمای بسیاری به خصوص در قرن ۱۱ هجری در دوران حکومت شیعی قطب شاهیان کتاب های خطی بسیاری را تالیف و گردآوری کردند.
به گزارش صبح مشهد وی به دو مجموعه بسیار نفیس از نسخ خطی اشاره کرد که در قرون گذشته از حیدرآباد به کتابخانه رضوی اهدا شده است.
وفادار، مجموعه اول را اهدا شده از سوی حاج شیخ محمد مومن معروف به ابن خاتون عاملی عنوان کرد که در ۱۰۶۷ قمری به کتابخانه رضوی اهدا شده است.
وی، مجموعه دوم را متعلق به امیر جبرئیل پزشک دربار عبدالله قطب شاه خواند که در سال ۱۰۳۷ هجری قمری ۱۴۷ نسخه را اهدا کرده است.
این پژوهشگر، محل ساخت کاغذ مانند شهر سمرقند، مراکز آموزش و تدریس همانند دارالحکمه ها و بیت الحکمه های قرون ۲، ۳ و ۴ هجری قمری که بزرگان بسیاری در آن تربیت یافته اند، کتابخانه ها همانند کتابخانه نوح بن سامانی، خانقاها و در نهایت شهرهای مدفن ائمه اطهار(ع) را مراکزی خواند که در طی تاریخ تاثیر بسیار در توسعه امر کتابت نسخ داشته اند.
نسخه ۷۰۳ ساله کتابت مکه
سیدرضا صداقت حسینی، کارشناس نسخ خطی کتابخانه مرکزی رضوی، کثرت کتابت آثار علمی در یک شهر و در دورانی خاص را نشانگر رونق مدارس، مجالس و مباحث علمی در آن شهر و در آن زمان عنوان کرد و گفت: بررسی اینکه در شهرهای مختلف، در چه زمان‌هایی، چه آثاری و به چه میزان، کتابت شده است، اطلاعات مفیدی در مورد پراکندگی جغرافیایی و رونق علمی در قرون مختلف در اختیار محققان قرار می دهد.
وی، شهرهایی چون اصفهان، تهران، مشهد، نجف اشرف، شیراز، کربلا، قزوین و مکه را از مراکزی عنوان کرد که اکثر نسخه‌های خطی موجود ایران در آنها کتابت شده اند.
این کارشناس افزود: براساس فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فَنخا) که جامع فهارس نسخه‌های خطی ایران است، مجموع ۲۹۳ نسخه خطی در مکه کتابت شده که از این تعداد۳۱ نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود.
وی اظهار کرد: در بین نسخ کتابت‌شده در مکه مکرمه موجود در کشور، دومین نسخه کهن، مجلدی شامل دو نسخه کتابت شده به تاریخ ۷۴۲ قمری است که در کتابخانه آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود.
صداقت حسینی، نسخه اول با عنوان «الجُمَل» را متعلق به محمد بن‌نام‌آور خونَجی از منطق‌دانان قرن هفتم هجری عنوان کرد که مؤلف، این کتاب را در سال ۶۲۴ هجری قمری در مکه تألیف کرده است.
وی ادامه داد: نسخه خطی این اثر به زبان عربی و در موضوع منطق به خط نسخ مُعرب و مُعجم ۲۳سطری است که توسط محمد بن‌احمد بن‌صَقَر بن‌سلام تَدمُری شافعی در ۲۵ جمادی‌الاول ۷۴۲ در مکه مکرمه کتابت شده و در سال ۱۰۶۷ قمری، توسط ابن‌خاتون عاملی وقف روضه رضویه شده است.
صداقت حسینی، نسخه خطی نفیس دیگر این مجلد با عنوان «آداب البحث و المناظره» را تألیف محمد بن‌اشرف سمرقندی از علمای قرن ششم هجری عنوان کرد و گفت: این رساله به زبان عربی در چهار برگ مشتمل بر سه فصل و چهار قطب در بحث و مناظره و مسائل علم منطق توسط همان کاتب در سال ۷۴۲ در مکه کتابت شده و به لحاظ قدمت اولین نسخه «آداب البحث و المناظره» در بین کتابخانه‌های ایران است.
