شهرستان تایباد یکی از مهم‌ترین شهرستان‌های تولیدکننده خربزه و هندوانه در کشور است؛ دو محصول جالیزی سنتی که کشت آن در تایباد سابقه طولانی دارد. به گفته مدیرجهاد کشاورزی تایباد، تولید این محصول در تایباد، رتبه برتر را به لحاظ کمیت و کیفیت دارد؛
روزنامه خراسان نوشت: شهرستان تایباد در تولید خربزه در سطح استان خراسان رضوی رتبه دوم و در تولید هندوانه رتبه اول را به خود اختصاص داده است. متوسط برداشت خربزه در این شهرستان ۱۵ تن در هر هکتار است و بیش از ۷۴ هزار تن خربزه از مزارع این شهرستان برداشت می‌شود. (سطح زیر کشت امسال۴هزار و ۷۰۰ هکتار بوده است)
بهترین خربزه و هندوانه جهان در تایباد
نبود صنایع تبدیلی باعث می‌شود بخش مهمی از محصولات تبدیل به ضایعات شود؛ این در حالی است که ایجاد صنایع تبدیلی این محصولات جالیزی می‌تواند در اشتغالزایی موثر باشد. ابوبکری مدیرعامل یک شرکت فنی و مهندسی در بخش کشاورزی می‌گوید: تایباد در کشور بیشتر با خربزه و هندوانه‌اش شهرت دارد و کشاورزان پیشرو این منطقه برای این‌که آب کمتری مصرف شود، تجارب ارزشمندی دارند. وی با اشاره به تحقیقات مرحوم دکتر حسینی رئیس سابق مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی خراسان رضوی که روی محصولات جالیزی دنیا کار کرده است، گفت: نتایج این تحقیقات نشان‌دهنده این موضوع بود که بهترین خربزه و هندوانه جهان در ایران تولید می‌شود و بهترین کیفیت خربزه و هندوانه متعلق به محصولات دشت تایباد و تربت جام است.
به گفته این فعال صنفی، این محصول سنتی در فصل برداشت، کل مردم شهرستان را مشغول کار می‌کند؛ به طوری که در فصل برداشت در تایباد فرد بیکاری دیده نمی‌شود. همه از عمده فروش تا فردی که با دوچرخه پنج عدد هندوانه یا خربزه را در کنار جاده‌های ترانزیت در هوای گرم به فروش گذاشته است، از طریق فروش هندوانه و خربزه ارتزاق می‌کنند.
با این حال معضل مهم کشاورزان منطقه، نبود صنایع تبدیلی است. «بااراده»، یکی از مسئولان نظام صنفی بخش کشاورزی در این باره می‌گوید: مهم‌ترین خواسته کشاورزان ایجاد صنایع تبدیلی است. در گذشته برای ماندگاری، خربزه را برگ یا به گویش محلی «قاق» می‌کردند. امروز هم با توجه به پیشرفت علمی، باید صنایع تبدیلی برای محصول خربزه و هندوانه منطقه راه‌اندازی شود.
۳۰ درصد ضایعات محصولات جالیزی
دکتر مریم رضایی، رئیس اداره تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی تایباد نیز در این باره می‌گوید: با توجه به این‌که بالغ بر ۳۰ درصد این محصولات طی زنجیره تولید، از مزرعه تا مصرف از بین می‌رود، میزان ضایعات محصولات جالیزی بسیار زیاد است که باید برای فراوری آن چاره‌اندیشی و از صادرات خام این محصولات جلوگیری کرد.
وی می گوید: از فراوری خربزه به عنوان یک کار اقتصادی سودآور غفلت شده است؛ در این زمینه لازم است مطالعات عمیقی به منظور شناسایی ارقام مختلف برای اهداف گوناگون، ترکیبات شیمیایی، ارزش غذایی و فراوری بخش‌های مختلف محصول و تولید فراورده‌های جدید به منظور کاهش ضایعات و افزایش ارزش افزوده این محصولات توسط مراکز تحقیقاتی انجام شود.
رضایی می افزاید: بر اساس آخرین یافته‌های تحقیقاتی، دانه‌های خربزه منبع خوب پروتئین (۱۵ تا ۳۶ درصد) و فیبر (۷ تا ۴۴ درصد) است. روغن دانه خربزه نیز منبع خوب توکوفرول‌ها و استرول‌ها (بتاسیتوسترول) و همچنین ترکیبات فنلی است. روغن دانه خربزه پروفایل اسید چرب جالبی دارد که بسیار شبیه روغن‌های سویا و آفتابگردان است. پوست خربزه نیز منبع خوب مواد معدنی (پتاسیم، سدیم، منیزیم، کلسیم) و ترکیبات فنلی است و همچنین حاوی کارتنوئیدها، به ویژه لیکوپن و بتاکاروتن است.
فراورده های قابل استفاده خربزه
به گفته این مقام مسئول از جمله فراورده‌های نوینی که می‌توان در راستای تولید محصولات جانبی جالیز به آن اشاره کرد، استفاده از روغن دانه خربزه، پالپ خربزه و طالبی، آب نبات میوه‌ای ، برش‌‌های خشک شده خربزه (برگه)، پاستیل ، نوشیدنی‌های مختلف از خربزه، طالبی و هندوانه، نوشیدنی بر پایه دانه جالیز و فراوری مناسب پوست این محصولات برای موارد دارویی و در نهایت تغذیه دام است. بنابراین، این محصولات جانبی را می‌توان گزینه‌های مناسبی برای تولید مواد غذایی فراسودمند جدید دانست. استفاده از محصولات جانبی جالیز به‌ویژه خربزه، جنبه مهم مدیریت ضایعات مواد غذایی است و می تواند به تولید پایدار صنایع مختلف کمک کند.
اقدامات انجام شده برای کاهش مصرف آب محصولات جالیزی در این میان، میزان مصرف آب محصولات جالیزی نیز موضوع قابل توجهی است؛ چرا که محصولات جالیزی جزو متهمان مصرف بالای آب هستند. اعتضادی، مدیر جهاد کشاورزی شهرستان تایباد، در این باره می‌گوید: برای کشت محصولات جالیزی اقدامات موثری در تایباد انجام شده است؛ برای جلوگیری از مصرف بی‌رویه آب، لوله‌کشی و کشت زیر پلاستیک را در دستور کار قرار داده‌ایم و سطح زیرکشت این محصول کاهش محسوسی داشته است. جهاد کشاورزی بیشتر روی محصولات و سبد غذایی اساسی کار می کند و کشت‌های قراردادی بیشتر شامل گندم، دانه های روغنی، جو و محصولات کم‌آب‌بر است.وی می گوید: بدون هیچ حمایت قراردادی به دلیل سنتی بودن و این که کیفیت و کمیت محصول خربزه و هندوانه در دشت‌های منطقه منحصر به فرد است، خواسته یا ناخواسته این محصول کشت می‌شود و بهتر است برای جلوگیری از ضایعات به صنایع تبدیلی توجه شود که هم اشتغال‌زا و هم سودآور است. وی ادامه می دهد: تایباد نزدیک‌ترین نقطه به گمرک دوغارون است و با توجه به ذائقه مردم افغانستان و کشورهای آسیای میانه، اگر این محصولات فراوری شود و قدرت ماندگاری با صنایع تبدیلی به آن داده شود، به اشتغال و اقتصاد منطقه کمک می‌کند.
