بنای تاریخی “خانه داروغه” در مشهد نمادی از معماری ایرانی – اسلامی است که پس از مرمت و بازسازی موفق شد لوج قدردانی سازمان جهانی یونسکو را بگیرد ؛ خانه‌ای که حضور و قدم زدن در جای جای آن حس و حال زندگی در سالیان دور را زنده کرده و روح و جان آدمی را از دغدغه‌های زندگی امروز رها می‌سازد.
ایرنا خراسان رضوی نوش: خطه خراسان رضوی، دارنده بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ اثر تاریخی، فرهنگی و معنوی ثبت شده در فهرست آثار ملی است که در کنار آن با بیش از ۱۰ هزار اثر، بنا، محوطه و تپه دارای ارزش تاریخی، گوشه ای از قدمت کهن و تمدن ایران را به نمایش گذاشته است و در آن میان خانه های تاریخی، نمادی از سابقه فرهنگی و تمدنی زندگی اجتماعی پردامنه ایرانیان به شمار می روند.
رد پای هویت ایرانی در مشهد
هنوز هم می توان در خیابان نواب مشهد، رد پایی از هویت تاریخی و کهن این شهر پیدا کرد. در کوچه ای به نام “داروغه” خانه‌ای با همین نام با گستره هزار و ۱۰۰ مترمربع مربوط به دوره قاجار وجود دارد که به شماره ۶۳۵۷ به عنوان یکی از آثار با ارزش تاریخی در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
در این کوچه باریک ۲ خانه دیگر هم وجود دارد که ارزش تاریخی دارند و قرار است جزو ۱۰۰ اثر دیگر تاریخی خراسان در فهرست آثار ملی به ثبت برسند که در قدیم هر سه این خانه ها به یکدیگر راه داشته‌اند.
خانه داروغه، به دستور یوسف خان هراتی، آخرین داروغه مشهد و نخستین رییس نظمیه این شهر بعد از مشروطه، بنا شده است. نوع معماری خانه سه طرف ساخت است. ۲ ضلع نشیمن و یک ضلع غلام‌رو که هر سه به هم وصل می‌شوند. خانه دارای سرداب هم بوده و یکی از نخستین شومینه های مشهد در آن نصب بوده است.
نخستین حمام خصوصی مشهد هم در این خانه ساخته شده است، بدین ترتیب گوشه‌ای از جایگاه تاریخی آن به خوبی روشن می‌شود. داخل این بنای ۲ طبقه تنور نانوایی هم وجود داشته است.
طرح تراس پله های ۲طرفه، تزیینات و اروسی‌ها هم نشانگر الگوبرداری از طرحهای معماری شرقی است. حیاط این خانه تاریخی شامل یک حوض و چهار باغچه کوچک می‌شود. اختلاف سطح این بنای تاریخی با زمین در حدود ۷۵ سانتیمتر و نسبت به زمین های اطراف گودتر است.
این بنا، منزل شخصی بوده که آیین پذیرایی رسمی در آن انجام می‌گرفته است. بر اساس شواهد موجود تا حدود سه دهه پیش این بنای تاریخی کاربرد مسکونی داشته اما سال ۱۳۶۶ توسط ورثه به نمایندگان یکی از هیاتهای مذهبی روستای شهیدیه شهرستان میبد یزد فروخته شد و از آن پس تا سال ۱۳۹۱ از این بنا به عنوان محل تجمع و اسکان هیاتهای مذهبی در مشهد استفاده می‌شد.
سازندگان خانه داروغه، در معماری بی‌نظیر عمل کرده اند به طوری که در ۲ طرف حیاط، بخش های زمستان‌نشین و تابستان‌نشین بنا شده است.
در بخش زمستان‌نشین، تمامی وسایل گرماساز و مطبخ در طبقه زیرین قرار گرفته تا به نوعی دمای خانه را مناسب نگه دارد. همچنین وجود بخاری دیواری و پنجره های ۲جداره از عجایب معماری این بنا محسوب می شود که در آن زمان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
در بخش تابستان‌نشین خانه داروغه مشهد، وجود اتاق های بادگیر، حوض آب جاری سنتی و سبک معماری کاملا مهندسی به نوعی این سبک را به رخ آیندگان کشیده است که با استفاده از انرژی هایی نظیر آب، باد و آفتاب، چگونه می توان یک بنای بزرگ را بدون هیچ هزینه‌ای اداره کرد.
حفاظت از خانه داروغه، صیانت از هویت ایرانی
طرح نوسازی بافت فرسوده حرم مطهر امام رضا(ع) در سال ۱۳۷۹ مورد تصویب قرار گرفت و از آن پس بافت مناطق پیرامونی آن شدیدا دچار تحول و دگرگونی شد. قطعات خریداری شده و اکثر جمعیت ساکن این محدوده مجبور به ترک این بافت شدند.
بناهای عموما یک یا ۲ طبقه مسکونی تخریب شد و به تدریج بناهای بلند با ارتفاع ۱۰ تا ۱۲ طبقه تجاری و اقامتی جای آنها را پر کرد و از کل بافت تاریخی مشهد ۴۱ مِلک، یعنی تنها سه هکتار از کل پروژه و چیزی کمتر از یک درصد مساحت پروژه به عنوان آثار تاریخی فرهنگی شناخته شد که خانه تاریخی داروغه یکی از آنها بود.
با توجه به سرعت تحولات روی داده در بافت تاریخی مشهد، با شناخت ارزش های خانه تاریخی داروغه، به عنوان یک اثر فاخر معماری متعلق به اواسط دوره قاجار، که به دلیل رسیدگی نکردن مالکان و ساکنانش، به شدت دچار تخریب و فرسودگی شده بود، این خانه توسط شهرداری مشهد خریداری شد.
هدف از حفاظت و مرمت خانه داروغه، حفظ اصالت و هویت فرهنگی شهر و منطقه، جلوگیری از تخریب تمامی عناصر بصری تاریخ شهر مشهد و همچنین نمایش بخشی از هنر معماری این سرزمین به شهروندان و زائران است.
تجربه سبک زندگی گذشته
سرپرست معاونت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: به منظور حفظ اصالت و هویت فرهنگی، اصالت بنا چه در شکل کالبدی و چه در ساختار سازه ای مورد توجه بوده است.
احسان زهره‌وندی افزود: در حفظ خانه داروغه مشهد، که خود نمایشگر سبک زندگی گذشتگان در شهر مشهد است به استمرار یک خاطره جمعی هویت بخش اهمیت داده شده است.
وی ادامه داد: در فرایند احیای این اثر نیز تلاش شد تا با استناد به مطالعات کتابخانه‌ای، محلی و پی‌کاوی‌ها، از هرگونه پیش داوری جلوگیری شود تا پایبندی به اصالت بنا دچار خدشه نشده و الحاقات غیرضروری حذف شود.
وی گفت: در حفاظت و مرمت این بنا از روشها و مصالح اصلی متداول بومی و دانش روز استفاده شده است.
این مسوول در میراث فرهنگی خراسان رضوی افزود: به منظور نمایش بخشهای اصیل بنا به بینندگان، بخش های مرمتی و الحاقی، به گونه‌ای کار شد که این قسمت، از بخش های اصلی قابل تشخیص باشد.
وی ادامه داد: بنای تاریخی داروغه در زمینی با مساحت ۶۱۰ مترمربع در ۲ طبقه و سه جبهه با هزینه ۱۰ میلیارد ریال (۳۰۰ هزار دلار) در سال ۱۳۹۵ مرمت و احیا شد.
زهره‌وندی به مالکیت شهرداری مشهد بر این اثر تاریخی اشاره و بیان کرد: به دلیل ثبت ملی بنای تاریخی داروغه، تمامی اقدامات انجام شده از ابتدا زیر نظر میراث فرهنگی، پایگاه میراث فرهنگی و بافت تاریخی منطقه ثامن مشهد صورت گرفته است.
خانه داروغه مشهد کجاست؟
خانه تاریخی داروغه در نزدیکی حرم مطهر رضوی، واقع در خیابان نواب صفوی است. چنانچه با خودرو شخصی راهی بازدید از این بنای تاریخی هستید باید از خیابان نواب صفوی وارد خیابان شارستان رضوی شده و ماشین خود را در توقفگاه این خیابان پارک کنید که بعد از کمی پیاده روی به کوچه داروغه خواهید رسید.
اگر با اتوبوس واحد تردد می کنید، خط “بلوار وحدت” را انتخاب کرده و در ایستگاه بلوار ولایت پیاده شوید. با یک کیلومتر پیاده روی به این خانه تاریخی خواهید رسید. اگر هم با تاکسی راهی محل هستید، باید سوار تاکسی های نزدیک حرم شده و مقابل کوچه داروغه پیاده شوید.
خیابان نواب صفوی، راسته حوض مسگران، کوچه داروغه، نشانی خانه داروغه مشهد بر روی نقشه است.
ساعت کاری خانه داروغه مشهد از ساعت هشت صبح تا ۲ بعد از ظهر و همچنین از ساعت چهار بعد از ظهر تا هفت عصر است. بازدید از تمامی بخش های این مجموعه حدود ۲ ساعت زمان می برد.
