جشن سده میراثی کهن از ایران باستان در ششتمد خراسان رضوی

جشن سده یا “آتش سره”، یکی از آیین‌های ایرانیان باستان بوده است که با وجود گذشت صدها سال از دوران رونق آن، همچنان از خاطرها نرفته است و با جلوه های زیبا و آداب و رسومی دلنشین در برخی مناطق کشور از جمله شهرستان “شِشتَمد” (Sheshtamad) در غرب استان خراسان رضوی برپا می‌شود.

ایرنا نوشت، جشن سده آیینی به قدمت تاریخ ایران باستان است که همچون برخی دیگر از آیین های کهن از جمله “سپندان، شب یلدا، چهارشنبه سوری و آیین اردیبهشتگان” همچنان به صورت جسته و گریخته مرسوم است، که جشن اصلی سده در روز ۱۰ بهمن، یعنی ۵۰ روز مانده به عید نوروز در برخی شهرها و مناطق کشور با آداب و رسوم خاصی اجرا می شود.

قدمت جشن سده به ایران باستان و دوره رواج آیین زرتشتی می رسد که این آیین دیرینه هم اینک همزمان با برگزاری پرشور در مناطق کانونی استقرار زرتشتیان همچون استان‌های یزد و کرمان، در شهرستان ششتمد خراسان رضوی نیز همزمان با روز “مهرایزد” برپا می‌شود.

برای برپایی جشن سده برخی از آیین‌ورزان کهنسال به مانند گذشته در مکانی مشخص آتشی بزرگ را فراهم می‌کنند و با سرودخوانی به جشن و پایکوبی می‌پردازند.

ایرانیان باستان اعتقاد داشتند با برافروختن آتش، درون زمین گرم می‌شود و با کوچ زمستان، زندگی بار دیگر به زمین روی می‌نماید.

اجرای متفاوت آیین جشن سده در ششتمد خراسان رضوی

جشن سده در منطقه “کوه‌میش” شهرستان ششتمد از دیرباز برگزار می‌شده که اجرای متفاوت این آیین در شهر ششتمد نسبت به دیگر مناطق کشور، این آیین را خاص و ویژه کرده که مورد اقبال پژوهشگران نیز قرار گرفته است.

یک کارشناس میراث فرهنگی و فعال آیینی در ششتمد گفت: درباره فلسفه جشن سده در کتب جشن‌های ایران باستان روایت‌های زیادی آمده و این جشن همانطور که حکیم فردوسی در اثر ارزشمند خود شاهنامه ابیاتی را که به این جشن اختصاص داده و آنرا یادگار هوشنگ دومین پادشاه پیشدادی دانسته است.

ز هوشنگ ماند این سده یادگار / بسی باد چون او دگر شهریار
کز آباد کردن، جهان شاد کرد / جهانی به نیکی از او یاد کرد

محمدحسین داوطلب در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: آیین جشن سده در ششتمد خراسان رضوی به صورتی متفاوت اجرا می شود که برای نمونه در مناطق روستایی “باداشیان و باغ‌خیرات” آتشی فراهم کرده و آنرا با چهارشاخ به هوا پرتاب می‌کنند و یا بر سر چهارشاخ کرده و در کوچه‌ها می‌گردانند و از جمله آتشی را به گرمابه می‌برند و به بلندی‌ها و کوچه‌هایی که بقول ما در نَسَر (جایی که کمتر آفتاب بر آن می‌تابد) می‌برند.

وی اظهار داشت: در روستای “گاچ” نیز این آتش را بر روی بام‌ها و همه کوچه‌ها حرکت داده و به همه اعلام می‌کنند که این آیین در جای‌جای منطقه ششتمد هنوز در حال انجام است.

این فعال آیینی در ششتمد گفت: آیین آتش سره در شهر ششتمد و در روزهای پنجم، هفتم و دهم بهمن‌ماه برگزار می شود، بدین منظور انبوهی از بوته‌های هیزم خشک به نام “جِمِلِزگ” را، که در کوه‌های کوه‌میش فراوان پیدا می‌شود، قبل از آغاز جشن آماده می‌کنند.

وی افزود: در روز پنجم بهمن، جوانان و پیران بر بلندی مشرف‌ به آبادی جمع شده و به ساقه جملزگ نخ یا زنجیری بسته و آن بوته را آتش زده و آنرا به دور سر خود می‌چرخانند و به دنبال هم دویده و می‌خوانند “های سره! های‌سره! پنجاه و پنج به نوروز، صد به غله” و آن را به آسمان پرتاب می‌کنند.

داوطلب گفت: بقیه اهالی نیز خرمنی از آتش فراهم کرده و پیرامون آن به شادی و هلهله می‌پردازند که این جشن را در روزهای هفتم و دهم بهمن نیز تکرار می‌کنند.

پیش گویی خیر و برکت سال جدید از طریق جشن سده

آیین جشن سده از قدیم ترها به مدت سه روز در خطه ششتمد خراسان رضوی برگزار می شد که برخی مردم در طول برگزاری آن نذری نیز می دادند و پس از پایان جشن، به محل برگزاری جشن آمده و از روی خاکسترهای برجای مانده، وضعیت سال آینده را پیشگویی می‌کردند.

فعال آیینی شهرستان ششتمد گفت: این پیشگویی بدین گونه بود که آنان به خاکستر برجای مانده از آتش جشن نگاه می‌کردند و اگر بر روی خاکستر رد پای جانوری حرام‌گوشت آشکار شده بود، می‌گفتند که سال پر از مرگ‌ومیری در پیش است و اگر رد پای حیوان حلال‌گوشتی روی خاکسترها بود، آنرا نشانه در راه بودن سالی پر از نعمت، برکت و روزی می دانستند.

داوطلب افزود: چنانچه باد خاکسترها را برده بود، می‌گفتند که سالی پرباد در انتظار آنان است و هیچ بارندگی نخواهیم داشت و اگر خاکسترها را باران شسته و برده بود، چنین پیش‌بینی می‌کردند که سال پربارانی خواهیم داشت و خود را برای سالی پرباران آماده می‌کردند.

وی افزود: این آیین از دیرباز همه‌ساله به صورت سنتی و در جای جای مناطق ششتمد انجام می‌گرفت اما چند سالی است که این عنصر فرهنگی و جشن خودجوش با کمترین هزینه و با مشارکت گروهی مورد اقبال اهالی شهر ششتمد قرار گرفته است، چنانکه جمعیت انبوهی از مشتاقان آیین‌های کهن را به این شهرستان می کشاند تا از نزدیک شاهد این جشن کشاورزان باشند.

آیین سده، مقدمه ای برای جشن بزرگ نوروز

فعال آیینی ششتمد گفت: مردم این منطقه از قدیم اعتقاد داشته اند که در روز جشن سده، زمین زنده می‌شود و خرمی به زمین می‌آید و یخ زمین آب می‌شود و از آنجا که در این هنگام از سال اندوخته کندوهای گندم به نصف رسیده است، برای آنکه امید خانواده ها به یاس تبدیل نشود در آوازهایی می‌خواندند که “آی سره! آی سره! پنجاه به نوروز، صد به غله”، یعنی تنها صد روز مانده که غله نو بیاید و زمین زنده شده و به ما محصول بدهد، پس نباید ناامید و نگران بود و بدین ترتیب آنان شادی می‌کردند؛ و با انرژی مثبت مقدمه حضور در جشن بزرگ نوروز را آماده می‌کردند.

جشن سده یکی از جشن‌های زمستانی ایرانیان باستان بوده است

یک پژوهشگر ایران باستان نیز به خبرنگار ایرنا گفت: در ایران باستان برای یک سال ۲ فصل بهار و زمستان مشخص شده بود که جشن سده و چله از جشن‌های زمستانی بود که ۵۰ روز مانده به نوروز و ۱۰۰ روز مانده به برداشت غله برگزار می‌شد.

محمد عبدالله‌زاده ثانی افزود: از جمله جشن های زمستانی که پیوند و گره خوردگی زیادی با جشن خرمن دارد، جشن سده یا سره است و این آیین در فهرست میراث معنوی یا میراث ناملموس نیز ثبت شده است.

قدمت جشن سده در منطقه ششتمد

این پژوهشگر ایران باستان با اشاره به اینکه در ۱۰ بهمن هنگام جشن سده، مردم معتقد بودند که خرمی به زمین آمده و زمین از درون گرم شده است، اظهار داشت: مردم ششتمد در نزدیکی ضلع جنوبی گورستان گبری ششتمد، روی تپه های اطراف محل سکونت خود خس و خاشاک جمع کرده و با خواندن این شعر “آی سده، آی سده، پنجاه به نوروز، صد به غله”، نوید نزدیکی بهار و رسیدن غله تازه را می دادند.

عبدالله زاده ثانی گفت: گورستان هایی مربوط به دوران ایران باستان و زمانی که آیین رسمی ایرانیان زرتشتی بوده، در منطقه ششتمد کشف و شناسایی شده است که بیانگر این است که قدمت جشن سده در این منطقه به قرون خیلی گذشته باز می گردد.

شهرستان ششتمد با داشتن بناهای تاریخی و فرهنگی شامل آرامگاه ابوالحسن بیهقی، نویسنده و تاریخ نگار شهیر، محل وضوی حضرت امام جواد(ع)، بقاع متبرکه، پناهگاه دوره سلجوقیان و آب و هوای معتدل کوهستانی و طبیعت سرسبز، مکان مناسبی برای مسافران و گردشگران محسوب می شود.

ششتمد با وسعت سه هزار و ۷۸۶ کیلومتر مربع دارای ۲۴ هزار نفر جمعیت است. این شهرستان متشکل از ۲ بخش مرکزی و شامکان، ۴۸ دهیاری و ۵۳ آبادی دارد. مرکز شهرستان تازه‌ تاسیس ششتمد در ۲۴۰ کیلومتری غرب مشهد واقع است.

منبع: ایرنا خراسان رضوی