بوی ماه مهر و صدای همهمه دانش‌آموزان در گوشه و کنار شهر حس می‌شود. دوباره کودکان و نوجوانان ایران اسلامی با دلی مملو از امید و آرزو، راهی مدرسه شده‌اند تا با کسب علم و دانش، مایه افتخار این آب و خاک شوند. به بهانه بازگشایی مدارس، به مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی سری می‌زنیم. مکانی مملو از کتاب‌ها و اسناد تاریخی که از دریچه منابع مطالعاتی آن می‌توان به هزارتوی مدرسه‌های قدیمی مشهدالرضا(ع) سرک کشید. می‌توان سراغ مکتب‌خانه‌ها رفت و از مکان‌هایی سخن گفت که در چند دهه قبل، پایگاه اساسی نظام آموزشی کشور بودند، اما حالا به تاریخ پیوستند و فقط از آن‌ها به عنوان پایه مدرسه ابتدایی امروزی نام برده می‌شود. در این گزارش به معرفی مکتب‌خانه‌ها و مدرسه‌های قدیم آستان قدس رضوی می‌پردازیم. دو نوع مرکز آموزشی در دین مبین اسلام، بر ضرورت تعلیم و تربیت و کسب علم، تأکید فراوان شده است. چنان‌که ابتدا محور آموزش، فهم و یادگیری قرآن کریم بود و مساجد، مأمن برگزاری جلسات آن. به تدریج، مراکز آموزشی از مساجد تفکیک شده و محل آموزش کودکان، مکانی به‌نام مکتب‌خانه شد. مکانی که با بررسی چگونگی شکل‌گیری، نحوه اداره و تغییر و تحولات آن می‌توان گوشه‌هایی از تاریخ اجتماعی و آداب و سنن جامعه را شناخت. در گذشته‌های دور در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع)، دو نوع مرکز آموزشی اعم از مکتب‌خانه و مدرسه علمیه وجود داشت. در مکتب‌خانه‌ها، آموزش ابتدایی به اطفال تدریس و در مدرسه‌های علمیه، آموزش‌های تخصصی ارائه می‌شد. زهرا فاطمی مقدم؛ مسئول بخش نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی میگوید: «نزدیک به شش هزار برگ سند، از دوره صفویه تا قاجاریه، درباره مدرسه‌های این آستان مقدس در آرشیو اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. بیشتر این اسناد مربوط به مکتب‌خانه‌ها و بخشی از آن‌ها هم روایتگر فعالیت مدرسه‌های علمیه مانند فاضل خان در دوره قاجار است. بر پایه اسناد تاریخی و وقف‌نامه‌ها، قدیمی‌ترین مکتب‌خانه حرم مطهر رضوی، “مکتب‌خانه اطفال ایتام” بوده است. البته دو مکتب‌خانه دیگر با عناوین “صحن جدید” و “میرزا ابوالحسن خان” هم در جوار بارگاه منور حضرت رضا(ع) فعالیت داشته است». قدیمی‌ترین مکتب‌خانه حرم مکتب‌خانه اطفال ایتام، در دوره صفوی در حریم قدس رضوی تأسیس شده و تا پایان دوره قاجار میزبان کودکان بوده است. فاطمی مقدم بیان می‌کند: «قدمت قدیمی‌ترین سند مرتبط با این مکتب‌خانه به سال ۱۰۱۲ قمری برمی‌گردد. این سند، قبض پرداخت مبلغ شش تومان و ۷۴ دینار رایج خراسان از محل درآمدهای آستان مقدس رضوی، به معلم(یار علی) و شاگردهای مکتب‌خانه ایتام و تعدادی افراد مستحق است». همچنین وقف‌نامه‌هایی مرتبط با مکتب‌خانه ایتام وجود دارد که نشان می‌دهد هزینه‌های آن در طول تاریخ از محل موقوفات هم تأمین شده است. به‌طور مثال، موقوفه محراب‌خانی بیشتر تعلیم و تربیت اطفال یتیم سید را مورد توجه قرار داده بود. از این رو در بعضی از اسناد، نام این مکتب‌خانه‌ها با عناوین «مکتب‌خانه اطفال ایتام سادات» و «مکتب‌خانه سر کار محراب‌خانی» ذکر شده است. از سوی دیگر چون محل تشکیل آن، صحن عتیق(انقلاب اسلامی امروزی) بوده، با نام «مکتب‌خانه صحن مقدس عتیق» و یا «مکتب‌خانه سر کار فیض آثار» هم معرفی شده است. کودکان این مکتب‌خانه با رسیدن به سن بلوغ، از مدرسه خارج می‌شدند و کودکان سید صغیر دیگری جای آن‌ها را می‌گرفتند. همچنین مکتب‌خانه جز روزهای جمعه و اعیاد ملی و مذهبی، در بقیه روزهای سال باز بوده است. آموزش علم و اخلاق اسلامی علاوه بر مکتب‌خانه صحن عتیق، مکتب‌خانه دیگری از سال ۱۲۸۴ قمری در صحن جدید شروع به فعالیت می‌کند. کارشناس نمایه‌سازی اسناد آستان قدس رضوی در این باره میگوید: «از آنجایی که مخارج تهیه نان و گوشت برای اطفال مکتب‌خانه صحن عتیق و جدید، در اسناد جداگانه نوشته شده، اما ذکر شده از محل موقوفات مکتب‌خانه تأمین می‌شود، می‌توان این مکتب‌خانه را شعبه‌ای از مکتب‌خانه صحن عتیق دانست که شاید به‌دلیل افزایش تعداد اطفال، در صحن جدید راه‌اندازی شده است». همچنین اسناد تاریخی نشان می‌دهد تعداد شاگردان مکتب‌خانه عتیق بین ۴۰ تا ۴۲ نفر بوده و در صحن جدید هم ۱۲ تا ۲۰ نفر تحصیل می‌کردند. دانش‌آموزان در کنار یادگیری تلاوت قرآن، کتاب‌هایی در موضوع صرف و نحو عربی، آداب مذهبی و اخلاق اسلامی، ادعیه، زندگی‌نامه و سخنان ائمه اطهار(ع)، تاریخ، شعر و داستان، مثل حلیه‌المتقین، زادالمعاد، روضه‌الشهدا، خاورنامه، رستم‌نامه و داستان حسین کرد شبستری، میخواندند. البته در ماه مبارک رمضان، فقط به تلاوت قرآن می‌پرداختند.در طول تاریخ، نیک‌اندیشان بسیاری املاک خود را برای مصارف مک تب‌خانه‌ها وقف کردند. به‌طور نمونه در سال ۱۲۷۹ قمری، میرزا ابوالحسن؛ صاحب نسق آستان قدس، بخشی از درآمد حاصل از املاک خود را وقف بر مکتب‌خانه اطفال در صحن عتیق می‌کند. اما پس از مرگ او، متولی اوقاف از هزینه این موقوفه، اقدام به تأسیس مکتب‌خانه‌ای در محل مزار مرحوم واقف در این صحن می‌کند. با توجه به اینکه میزان درآمد موقوفه مکتب‌خانه میرزا ابوالحسن کم بوده، فقط ۶ تا ۸ نفر در آن تحصیل می‌کردند. شکل‌گیری مدرسه رضویه تنها مکتب‌خانه اطفال ایتام سادات تا دیرباز فعال بوده است. فاطمی مقدم در این باره ابراز می‌کند: «این مکتب‌خانه در سال ۱۳۲۷ قمری، به صلاحدید میرزا شفیع خان صدرالممالک متولی آستان قدس به شکل مدرسه‌ای با چهار کلاس به باغ مرحوم آصف‌الدوله (چهار باغ) منتقل می‌شود و به نام “صدریه” و سپس “رضویه” تغییر نام می‌دهد». در سال ۱۳۳۰ قمری، مدرسه رضویه به صحن عتیق و سپس در سال ۱۳۳۷ قمری(۱۲۹۷ خورشیدی) به باغ آصف‌الدوله نقل مکان می‌کند. در حدود سال ۱۳۰۷ خورشیدی، به دلیل پیگیری‌های حکومت برای تعطیل کردن مکتب‌خانه‌ها و تأسیس دبستان دولتی به جای آن‌ها، آستان قدس از محل درآمد موقوفات مکتب‌خانه‌ها، دبستانی شش کلاسه در محل باغ آصف‌الدوله راه‌اندازی و اطفال را به آن منتقل می‌کند. با گذر زمان، مدرسه‌های دیگری مانند یک مدرسه ابتدایی دخترانه و دبیرستانی را هم تأسیس می‌کند. سرانجام در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، این مدرسه‌ها را به وزارت فرهنگ آن زمان واگذار می‌کند. فاطمی مقدم ادامه می‌دهد: «اسناد مرتبط با این مکتب‌خانه‌ها شامل صورت هزینه‌های آن مانند پرداخت مواجب به معلم و دستیارش که در اصطلاح آن زمان «خلیفه» نامیده می‌شد، صورت مخارج تهیه لباس و خوراک اطفال، گزارش روزانه حضور و غیاب و همچنین دروس مکتب‌خانه و گزارش مصارف و مواجب مدرسه رضویه، می‌شود». مدرسه علمیه فاضلیه مدرسه فاضل‌خان یا فاضلیه، از جمله مدرسه‌های معتبر و قدیمی مشهد مقدس بوده که در نیمه دوم دهه یازدهم هجری قمری، توسط سه تن از علمای دینی و مدرسان نامی خراسان، ساخته شده است. کتیبه این مدرسه نشان می‌دهد بنای آن سال ۱۰۷۵ قمری و در دوره صفویه، به اتمام رسیده است. فاطمی مقدم میگوید: «سند شرح فعالیت روزانه مدرسین و طلاب مدرسه فاضلیه در سال ۱۲۹۹ قمری، سند گزارش روزهای تعطیل مدرسه فاضلیه در سال ۱۳۰۰ قمری و سند پرداخت مواجب میرزا علی نقی مدرس فاضلیه در سال ۱۳۰۹ قمری، از جمله اسناد مرتبط با این مدرسه در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی به‌شمار می‌رود». مدرسه فاضلیه با برخورداری از ۴۶ اتاق فوقانی و تحتانی، ۱۲ زاویه، یک مدرس و یک مسجد که طلاب و کسبه اطراف مدرسه در آن‌جا نماز میخواندند، در ابتدای بست بالا خیابان قرار داشت. این مدرسه در جریان نوسازی‌های اطراف حرم و ایجاد فلکه حضرت، به‌طور کلی ویران شد. از اتاق‌ها و حجره‌های مدرسه فاضلیه مانند خوابگاه برای سکونت طلاب شهرهای اطراف استفاده می‌شد. این مدرسه هم در تمام ایام سال جز روزهای اعیاد دینی و ملی، وفات پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع)، روزهای عرفه، دهه اول محرم و روزهای پنجشنبه و جمعه باز و فعال بوده است. استادان برجسته‌ای مثل میرزا عبدالرحمان؛ مدرس اول آستانه در آن تدریس می‌کردند. این مدرسه دارای کتابخانه‌ای بزرگ با نسخه‌های خطی ارزشمند بود که پس از خرابی آن، کتاب‌ها به مدرسه میرزا جعفر و سپس مدرسه نواب منتقل شد. بعضی از کتاب‌ها هم به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل و به یادگار مانده است. علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر درباره مدرسه‌های قدیمی آستان قدس رضوی می‌توانند به گروه اسناد این آستان مطهر در جوار حرم ملکوتی امام هشتم(ع) مراجعه کنند و از نسخه‌های دیجیتال مجموعه اسناد مرتبط با این موضوع و کتاب‌های تاریخی مانند «تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد»، طبق ضوابط مدیریت امور اسناد و مطبوعات این آستان مقدس استفاده کنند.
گزارشگر: آرزو مستاجرحقیقی
