نویسنده: سید علی بدری
دانش جغرافیا پیوندی عمیق با نام محمدحسن گنجی دارد، پدر خراسانی جغرافیای نوین که سازمان هواشناسی را بنیان نهاد و با نکته سنجی‌ها و دانسته‌های عمیق خویش چراغ راه بسیاری از دانش آموختگان شد. گنجی در ۲۱ خرداد ۱۲۹۱ خورشیدی در بیرجند چشم به جهان گشود و در ۲۹ تیر ۱۳۹۱ خورشیدی چشم از جهان فروبست و به دیار حق شتافت.
در دوره تحصیل استاد گنجی دامنه دانش جغرافیا به گستردگی جهان کنونی نبود و این رشته به همراه تاریخ و با عنوان تاریخ و جغرافیا تدریس می شد. استاد گنجی پس از تحصیل در این رشته به عنوان یکی از معلمان دانش سرای عالی شروع به آموزش کرد و پس از آن در دانشکده ادبیات در گروه تاریخ و جغرافیا دانشگاه تهران مشغول به کار شد و با ادامه تحصیلات خود در دانشگاه منچستر انگلیس، کارشناسی تخصصی دریافت کرد و پایان نامه خود را با موضوع «جغرافیای اقتصادی ایران» به نگارش درآورد.
این رساله به فعالیت های اقتصادی شکل گرفته در ایران، توزیع مکانی فعالیت های صنایع و کشاورزی و تحلیل های مکانی توزیع فضایی چنین فعالیت هایی اختصاص داشت و به زبان انگلیسی به نگارش درآمده بود، سال های بعد به وسیله او ترجمه شد و پس از مرگ وی در انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسید. محمدحسن گنجی نخستین فردی محسوب می شد که گروه جغرافیا را از تاریخ تفکیک کرد و بدین شکل رشته جغرافیا در ۱۳۳۰ خورشیدی شکل گرفت. وی سپس موسسه جغرافیا را بنیان نهاد و این گونه خدمت بزرگ به توسعه این علم کرد.
استاد گنجی به عنوان فردی که به حوزه اقلیم شناسی مسلط بود تا اندازه زیادی به دانش جغرافیا، جنبه کاربردی بخشید و این امر موفقیتی بزرگ برای او به حساب می آمد. برای مثال وی به دلیل تخصص در اقلیم شناسی، سازمان هواشناسی کشور را راه اندازی کرد و به عنوان معاون وزیر راه، مسوولیت اداره سازمان هواشناسی را بر عهده گرفت.
پدر علم جغرافیای نوین به دلیل فعالیت در این بخش ها و تاثیرگذاری در اقلیم شناسی منطقه سبب شد، ایران در میان کشورهایی چون افغانستان، پاکستان، هندوستان و …. به عنوان نقطه کانونی برای گسترش سازمان هواشناسی شناخته شود و به توسعه هواشناسی در این کشورها کمک کند. جامعه جهانی همواره خدمت های ارزنده او را پاس داشته است به گونه ای که از وی در ۲۰۰۲ میلادی به دلیل کاربردی کردن دانش جغرافیا در زندگی روزمره مردم به عنوان مرد هواشناسی جهانی قدردانی شد.
محمد در طول سال های این بزرگ مرد چاپ مقاله و کتاب چندان مرسوم نبود. وی آثار و مکتوب هایی را از خود به یادگار گذاشت که «جغرافیا از دارالفنون تا انقلاب اسلامی» از آن جمله است. این کتاب تمام تاریخچه شکل گیری دانش جغرافیا و رویدادهای برجسته آن را همراه با جزییات در بر دارد. همچنین دست نوشته های زیادی را در زمینه فعالیت های علمی خویش و دانش هواشناسی به یادگار گذاشت.
دست نویس های وی به همت عباس سحاب جغرافیدان برجسته گردآوری شد و به عنوان کتابی درباره خاطره های زندگی محمدحسن گنجی به چاپ رسید.این دانش پژوه با دقت و نکته سنجی خود تلاش زیادی را برای تربیت دانشجویانی که بعدها به عنوان نسل دوم جفرافی دانان کشور شناخته شدند، انجام داد و افراد برجسته ای در این عرصه مانند «حسین شکویی» تعلیم و تربیت کرد و علم جغرافیا را به طرف نوآوری و پیشرفت روز افزون رهنمون ساخت و به دلیل پایه گذاری دانش جغرافیا در ایران و پرورش دانشجویانی برجسته، پدر علم جغرافیا نام گرفت.
این استاد فرهیخته با وجود شهرت و اعتبار جهانی هرگز تصمیم به ترک کشور نگرفت و تا پایان عمر به ارایه خدمت های صادقانه به مردم این مرز و بوم پرداخت. همچنین در سال های کهنسالی علم آموزی را رها نکرد و با کسب تازه ترین اطلاعات جغرافیایی و اقلیم شناسی جهان به عنوان مشاور دانشگاه ها و سازمان های جغرافیایی فعالیت کرد و با استفاده از دانش کاربردی فراوانش به نتیجه های بزرگ و ارزشمندی در این حوزه دست یافت.
محمدحسن گنجی به دلیل برخورداری از ویژگی هایی چون اخلاق نیک و منشی انسان گرایانه همواره به عنوان یک استاد واقعی در ذهن افرادی که با او ارتباط داشتند، تداعی می شود. در تعامل با دانشجویان و همکاران، همواره منشا یادگیری و بیشترین تاثیرگذاری وی تربیت تحصیل کردگان و دانش آموختگانی بود که بعدها سرچشمه پیشرفت دانش جغرافیا در کشور شدند و کتاب ها و مقاله های بسیاری را در این زمینه به چاپ رساندند.
همچنین او برای فعالیت های پژوهشی دانشجویان ارزش بسیاری قایل بود و آنها را برای ادامه فعالیت های علمی تشویق و ترغیب می کرد. این اندیشمند اندیشه ای دقیق و عمیق داشت به طوری که دانش آموختگان این رشته با مطالعه در افکار علمی وی می توانند دیدگاه بنیان گذار جغرافیای نوین را مدل سازی کنند و راهش را ادامه بدهند.این دانش پژوه به زمان اهمیت زیادی می داد و حتی در کهنسالی به موقع در جلسه ها حضور می یافت که از این نظر نیز الگوی رفتاری شایسته ای به شمار می رود. این جغرافیدان با وجود آنکه اقلیم شناس شناخته می شد اما برای جایگاه انسان و ارتباطات فردی بسیار ارزش قایل بود.
* دانشیار دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران
