تداوم نهضت تنباکو و تجدید قالب‌های کهن

غلامرضا جلالی

روحانیت شیعه به‌خصوص در یکی دو قرن اخیر حرکت‌های آگاهانه‌ای برای به استقلال رساندن مردم انجام داده است که دست‌مایه‌های این مسئله در حقیقت به آموزه‌های ائمه اطهار(ع) برمی‌گردد. در واقع روحانیت شیعه در پیشانی جریانات زمان خود قرار داشته است و نمی‌توانسته خود را نسبت به مسائل ایران و جهان تشیع بی‌تفاوت نشان دهد. حتی در دو سده اخیر روحانیت شیعه سفرهایی به مناطق مختلف برای مطلع‌شدن از اوضاع اقتصادی و اجتماعی آن‌ها انجام می‌دادند اما متاسفانه به دلیل سنت کهن، نگفتن شرح حال و اقدامات مرجعیت توسط خود، نپرداختن تواریخ آن زمان به جزئیات امور و همچنین ارتباط تاریک تاریخ‌نویسانی چون فریدون آدمیت با روحانیت، این مسائل در تاریخ بازتاب آن‌چنانی نداشته است.
اما اگر به صورت مصداقی بخواهیم این مبارزه آگاهانه را بررسی کنیم، بهترین نمود آن در نهضت تنباکو متجلی می‌شود که در این حرکت روحانیون خراسان نیز تاثیر بسزایی داشتند…
… تاحدی که در راس این روحانیون میرزا حبیب مجتهد خراسانی قرار داشت که به تعبیر شهید مطهری ایشان و پدرانشان قریب دوقرن زمام‌دار حرکت‌های علوم عقلی و عرفانی خراسان بودند.
حتی در آن زمان گروهی از روحانیون از جمله میرزا حبیب مجتهد خراسانی گروهی را به نام اصحاب سراچه تشکیل داده بودند که با گردآوری اخبار و اطلاعات از مناطق مختلف دنیا مردم را نسبت به آن آگاه می‌کردند.
خود میرزا حبیب مجتهد خراسانی نیز با سیدجمال‌الدین اسدآبادی دیدارهایی داشتند که در آن زمان نسبت به مسائل مختلف زمان به گفتگو می‌نشستند.
همچنین در جریان تاسیس بانک انگلیس در مشهد نیز به غیر از میرزا حبیب مجتهد خراسانی، مرحوم شیخ محمدتقی بجنوردی نیز مواضع آگاهانه‌ای گرفته که همه این موارد در لابه‌لای نوشته‌های کنسولگری روس و انگلیس ثبت
شده است.
یکی دیگر از روحانیون مبارزی که در مشهد در جایگاه مرجعیت به مبارزه علیه سلطه اقتصادی غرب پرداخت، مرحوم شیخ مهدی خالصی بود که فتواهای بسیاری در مسائل اقتصادی عصر خودش منعکس کرد.
این تجربیات ادامه داشت تا جایی که مرحوم آقا نجفی اصفهانی نیز در آن زمان دیدگاه‌های اقتصادی مشخصی را مطرح کرد و کالاهای خارجی برخی کشورهای بیگانه را در فهرست تحریم‌های خود قرار داد. مرحوم نجفی حتی انجمنی به وجود آورد تا در آن محصولات داخلی تولید کنند و آن‌ها را به ویژه در بخش لباس و ترمه جایگزین تولیدات
خارجی کنند!
اما در رابطه با نقش امروزین حوزه‌های علمیه و تداوم این مبارزات اقتصادی باید گفت که حوزه‌های علمیه امروز ما نیازمند طرح مباحث‌ جدید و تخصصی‌تری در دروس خارج فقه خود است. واقعیت این است که با طرح بحث‌های پیشینیان و با همان رویه گذشته نمی‌توان به نیازهای به‌روز جامعه پاسخ داد. با ظهور انقلاب اسلامی تمدنی در حال شکل‌گیری است که نیازمند عبور از بافت‌های فرسوده قدیمی است و برای رسیدن به این تحول باید پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌های تخصصی در این زمینه شکل بگیرد.
در غیر این صورت حوزه علمیه آنچنان که شایسته است نمی‌تواند نقش خود را در پاسخ‌گویی به مباحث اقتصادی جدید به خوبی ایفا کند. چراکه در اصل، طراحی نظریه اقتصاد اسلامی در ابتدا به عهده حوزه‌های
علمیه است.