جایگاه تولید علم ایران پس از سال ها روند صعودی، در سال ۲۰۲۳ با یک پله افت و از دست دادن رتبه اول منطقه ای همراه شد. سند چشم انداز ۱۴۰۴می گوید، در این سال باید اول منطقه باشیم. رئیس جمهور آینده، چه تدابیری باید بیندیشد؟
صبح مشهد- جایگاه علمی ایران در حوزه های مختلف علم و فناوری در منطقه و جهان، در دو دهه گذشته همواره روند صعودی را طی کرده به طوری که آمارها و ارزیابی مراکز بین المللی بر این واقعیت صحه می گذارد. در عین حال سند چشم‌انداز ۲۰ ساله جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ که در سال ۱۳۸۲ توسط رهبر انقلاب ابلاغ شد، اهداف بلندی را برای کشور ترسیم کرده بود؛ اهدافی که به نظر می رسد هنوز ما را به آن نقطه نرسانده است. این سند در بخش علم و فناوری این گونه تکلیف کرده است: «دست یافته به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تاکید بر جنبش نرم‌افزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقای نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل.»
در عین حال، سند چشم انداز ۲۰ سال کشور مسیر حرکتی اقتصادی برپایه علم و فناوری را به گونه ای ترسیم کرده که تا ۱۴۰۴ باید به نقطه برتر منطقه نایل شویم و اگر امروز در چنین شرایطی نیستیم، برای این کاستی، باید به سراغ سیاست گذاران و دولت ها برویم و پاسخ را از آنان جویا شویم.
سال ۲۰۲۳ در مسیر افت!
همان طور که ذکر شد، روند حرکتی ایران طی دو دهه در مسیر صعود بوده و در بخش های فراوانی همچون نانو، پزشکی و… شرایط خوبی در منطقه داریم اگرچه در بخش تجاری سازی همچنان با چالش هایی مواجه هستیم اما به تاسف باید گفت که روند رو به رشد ایران در حوزه تولید علم جهانی در سال ۲۰۲۳ میلادی با کندی و پسرفت مواجه شد. در این باره، دکتر صمد نژاد ابراهیمی مدیرکل سیاست گذاری و برنامه ریزی پژوهشی با تایید این موضوع که رتبه ایران از نظر تعداد انتشارات در پایگاه اسکوپوس یک رتبه کاهش یافته و از رتبه ۱۵ به رتبه ۱۶ جهانی تنزل یافته است، گفت: برخی مطرح می‌کنند که رتبه ایران در جایگاه ۲۰ قرار گرفته است که این موضوع صحیح نیست. رتبه ۲۰، رتبه تجمیعی ایران از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۳ است ولی رتبه علمی یا جایگاه کشور از نظر تعداد مقالات، معمولاً به طور سالانه بررسی می‌شود.
رتبه اول منطقه را از دست دادیم
عرصه علم و فناوری در منطقه با وجود سرمایه گذاری های گسترده کشورهای حوزه خلیج فارس، شرایط را به میدان مسابقه ای جدی تبدیل کرده است. طبق اعلام جدید وزارت علوم، «در بین کشورهای منطقه ایران در سال ۲۰۲۳ پس از ترکیه به رتبه دوم تنزل پیدا کرده است. عربستان نیز سال گذشته رشد ۶.۷ دهم درصدی از نظر تعداد مقالات داشته و در سال ۲۰۲۳ نزدیک به چهار هزار مقاله بیشتر از سال ۲۰۲۲ منتشر کرده است. این در حالی است که ما با کاهش تعداد مقالات مواجه بودیم؛ به همین دلیل فاصله ما با عربستان نیز کم شده است.»
علت افت به روایت ۲ مسئول
مدیرکل سیاست گذاری و برنامه ریزی پژوهشی وزارت علوم: دلایل مختلفی را برای کاهش رتبه علمی و انتشارات ایران می‌توان متصور شد. یکی از دلایل نزولی شدن رتبه علمی کشور کاهش انگیزه اعضای هیئت علمی به واسطه تبلیغات منفی درباره چاپ مقالات علمی است. افراد و نهادهای مختلف در کشور مطرح می‌کنند که مقاله کارکردی ندارد، مقاله نوشتن بیهوده است و همین موضوع باعث می‌شود که پژوهشگران انگیزه خود را برای نوشتن مقاله از دست بدهند. مشکل فرسوده بودن زیرساخت‌های پژوهشی و پایین بودن حقوق اعضای هیئت علمی می‌تواند سبب رفتن افراد از دانشگاه‌ها به سمت صنعت و مهاجرت دانشگاهیان به خارج از کشور شود.
معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری: یکی از مسائلی که باعث شده است شیب رشد تولید علمی ایران کاهش پیدا کند، فرسودگی تجهیزات تحقیقاتی کشور است. وقتی تجهیزات پیشرفته وجود نداشته باشد اصلاً نمی‌توانیم در سطح علمی اول دنیا حرفی برای گفتن داشته باشیم، بنابراین دو موضوع «تجهیزات قدیمی که فرسوده شده اند» و «خرید تجهیزات جدید و مدرن» در این بحث مهم است.
تکلیف برنامه هفتم توسعه
ما در بخش تولید علم، یک پله افت کردیم و جایگاه نخست منطقه ای را از دست دادیم اما برنامه هفتم توسعه خواسته است ایران با پایان برنامه (سال ۱۴۰۷) در رتبه ۱۴ جهان باشد. پس می توان امید داشت، دولت جدید که همزمان با آغاز برنامه هفتم توسعه (ابتدای ۱۴۰۳) کار خود را آغاز می کند بر این امر اهتمام ویژه داشته باشد تا هدف برنامه هفتم محقق شود. احمد فاضل‌زاده رئیس موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام می گوید: «اکنون دارای رتبه ۱۵ جهانی در اسکوپوس هستیم، اما در برنامه هفتم توسعه ذکر شده که باید به رتبه ۱۴ جهان صعود پیدا کنیم، با بررسی‌های انجام شده به این نتیجه رسیدیم که اگر ۲۰ هزار سند علمی در کشور تولید شود و بودجه‌های پژوهشی ۳ برابر افزایش یابد، می‌توانیم هدف خود را محقق کنیم. » او همچنین گفته است: « در پایگاه «وب آو ساینس» جایگاه ۱۷ جهانی را داریم و برای رسیدن به رتبه ۱۴ باید ۵ هزار سند تولید کنیم، همچنین کیفیت مجلات «وب آو ساینس» نسبت به اسکوپوس مطلوب‌تر است. »
می توانیم دوباره رتبه اول را بگیریم
وی درباره نزولی شدن رتبه تولید علمی ایران در منطقه گفت: ایران رتبه دوم و ترکیه رتبه اول را دارد؛ اختلاف اسناد این دو کشور زیاد نیست و شاید حدود ۲ هزار سند باشد، بنابراین با ترکیه تقریبا هم وزن هستیم. معمولاً رتبه‌های یک و دو بالا پایین می‌شوند و باید تلاش پژوهشگران ارتقا یابد و سرانه مقاله ها، امکانات آزمایشگاه‌ها و کیفیت پژوهانه‌ها افزایش یابد تا مجدد به رتبه یک منطقه بازگردیم.
