ایسنا خراسان رضوی نوشت: «مرکزیت یک شهر، از نظر هندسی تعریف نمی‌شود و مهم این است که تحولات اجتماعی و اقتصادی در چه منطقه‌ای رقم می‌خورد»؛ دکتری شهرسازی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد در واکنش به الحاق ۶۰۰ هکتار زمین به محدوده شهر مشهد و با بیان جمله فوق متذکر می‌شود که «حرم مطهر رضوی همین حالا هم مرکز شهر مشهد است و توسعه شهرها براساس شاخصه‌های فنی شهرسازی اتفاق می‌افتد، نه زیبایی آن‌ها براساس تصاویر ماهواره‌ای».
ماجرای توسعه شهر مشهد و افزودن ۶۰۰ هکتار زمین به قسمت شرقی شهر به ۱۲ مردادماه امسال بر می‌گردد که حسن منصوریان، رئیس کمیسیون فرهنگی، اجتماعی، زیارت، گردشگری و رسانه شورای شهر مشهد از مرکز نبودن حرم رضوی انتقاد کرد و گفت: فلسفه ایجاد شرایط امروز مشهد حرم مطهر است، اما در اجرا حرم مطهر رضوی در حاشیه شهر قرار گرفته است. از حرم مطهر تا الهیه ۱۷ کیلومتر توسعه شهری داریم و از حرم تا سیدی ۷ کیلومتر و در عمل شهر تبدیل به مشهد قدیم و مشهد جدید شده است؛ باید حرم در مرکزیت بماند. توسعه برای شهرداری دردسرهای زیادی دارد، اما حاضریم وسعت زیادی را به شهر اضافه کنیم تا حرم در مرکز باشد. ما در تجمعات هم رقیب حرم نمی‌شویم و با برنامه‌های آستان قدس موازی کاری نمی‌کنیم. چشم آمال و آرزوی همه به مشهد است و باید به این نکته دقت کرد.
جزئیات برنامه شورای شهر مشهد برای توسعه شهر به منظور در مرکز قرار گرفتن حرم، دو روز بعد در مصاحبه کوتاهی که رئیس شورای شهر مشهد داشت، بیشتر مشخص شد. حسن موحدیان در گفت‌وگو با روزنامه خراسان اظهار کرد: یکی از بحث‌هایی که در این دوره از شورای شهر مطرح بوده، خارج کردن حرم مطهر رضوی از حاشیه‌شهر است. برای بازگرداندن حرم مطهر از کنار و گوشه شهر به مرکز مشهد در حال اضافه کردن ۶۰۰ هکتار از شرق مشهد به محدوده داخل شهر هستیم. موضوعی که سرپرست معاونت شهرسازی و معماری شهرداری مشهد هم آن را تایید کرد و گفت: ما یکسری طرح‌های جامع و تفصیلی داریم که مبنای محدوده سطح شهر را مشخص کرده و می‌کند. موضوع توسعه شرق مشهد سیاستی است که در شورای ششم مطرح شده و امیدواریم که در بازنگری طرح‌های توسعه و جامع قسمت شرق و این ۶۰۰ هکتاری که قرار است به آن اضافه شود، اقداماتی انجام شود.
توسعه شرق مشهد در حالی عنوان می‌شود که این شهر در حال حاضر از سمت شرق با بحران حاشیه‌نشینی مواجه است و از طرف دیگر با ساخت‌وساز در آن منطقه، زمین‌های حاصلخیز و مستعد کشاورزی‌اش هم با تهدید روبه‌رو می‌شود؛ اما مرکزیت شهرها چگونه تعیین شده و آیا براساس شکل هندسی تعریف می‌شود، از آنجا که شهرها براساس طرح‌های جامع گسترش می‌یابند، آیا اعضای یک دوره چهارساله شورای شهر می‌توانند براساس رویکردهای خود، صدها هکتار را به محدوده شهری اضافه کرده و تغییرات گسترده در شکل هندسی شهر ایجاد کنند؟
توسعه شهرها با نگاه به افق ۱۰ ساله انجام می‌شود
محمدهادی مهدی‌نیا، عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد و دکتری شهرسازی در گفت‌وگو با ایسنا دراین‌باره عنوان کرد: طرح‌های جامع شهری در گذشته برای افق‌های ۲۵ سال تدوین می‌شدند اما چون مسائل شهرها پیچیده و پیش‌بینی افق ۲۵ ساله سخت شد، طرح‌های جامع شهرها را با نگاه ۱۰ ساله تهیه کردند. یکی از مسائلی که هر طرح جامع شهری باید به آن پاسخ دهد این است که شهر در آینده به کدام سمت قابلیت توسعه دارد و این توسعه به چه مقدار باید باشد. یعنی مثلا در ۱۰ سال آینده جمعیت چه تغییری می‌کند و این افراد در کدام قسمت‌ها ساکن می‌شوند. براساس این پاسخ‌ها، ملاک‌ها و ویژگی‌هایی که معمولا یک معادله چند مجهولی هم هستند، مسئولان شهر تصمیم می‌گیرند که باید کدام اراضی را برای توسعه جذب کنند.طرح‌های جامع شهرها را با نگاه ۱۰ ساله تهیه کردند. یکی از مسائلی که هر طرح جامع شهری باید به آن پاسخ دهد این است که شهر در آینده به کدام سمت قابلیت توسعه دارد و این توسعه به چه مقدار باید باشد. یعنی مثلا در ۱۰ سال آینده جمعیت چه تغییری می‌کند و این افراد در کدام قسمت‌ها ساکن می‌شوند. براساس این پاسخ‌ها، ملاک‌ها و ویژگی‌هایی که معمولا یک معادله چند مجهولی هم هستند، مسئولان شهر تصمیم می‌گیرند که باید کدام اراضی را برای توسعه جذب کنند.
وی با بیان اینکه عوامل متعددی در این بررسی‌های فنی تاثیر دارند، بیان کرد: هر شهری در بستر یک طبیعت مانند رودخانه، ساحل، دامنه کوه و … قرار گرفته است و عوامل طبیعی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های بررسی طرح‌های جامع هستند. مشهد در حاشیه دامنه کوه و پنج روددره‌ای قرار گرفته که از ارتفاعات جنوب به سمت کشف رود کشیده شده و بستر مشهد را ایجاد کرده‌اند. روددره‌هایی مانند هفت حوض، طرقبه، شاندیز و … از جمله آن‌ها هستند که خروجی تمام آن‌ها هم به کشف رود منتهی می‌شود. عوامل زمین‌شناسی مانند گسل‌ها و شکستگی‌ها هم مورد بررسی قرار می‌گیرند. شاخصه دیگر، اراضی مستعد کشاورزی است. در گذشته، شهرها در مناطقی شکل می‌گرفتند که اطراف‌شان زمین‌های مستعد کشاورزی باشد؛ مثلا اگر به یزد و کرمان نگاه کنید، هزاران هکتار از زمین‌های اطراف آن‌ها خشک و بی‌آب است، اما زمانی که نزدیک این شهرها می‌شود، زمین‌ها مقداری مستعد کشاورزی هستند. این چیزی بوده که در تاریخ شهرهای جهان اتفاق افتاده و مشهد هم از این قاعده مستثنی نیست. اطراف شهر مشهد هم به دلیل آب‌هایی که وجود داشته، اراضی کشاورزی وجود دارد که بعدها به دلیل مدفن حضرت رضا(ع) شهر هم توسعه پیدا کرد.
اراضی شرق مشهد مستعد کشاورزی است
مهدی‌نیا ادامه داد: قرارداد طرح جامع اول شهر مشهد به نام طرح خازنی در سال ۱۳۵۰ بسته شد و مشاور به مدت دو سال مطالعه می‌کند تا به این نتیجه برسد که شهر در سال ۱۳۷۵ باید چه میزان و به کدام سمت توسعه یابد. مطالعات کاملی و محکمی انجام می‌دهد و جمع‌بندی‌اش این می‌شود که اکثر اراضی سمت شرق و شمال مشهد مستعد کشاورزی است؛ جایی که امروز اکثر محصولات کشاورزی مشهد در آن منطقه تولید می‌شود و مزرعه نمونه آستان قدس هم در آنجا قرار دارد. بخش جنوبی مشهد هم غالبا به ارتفاعات و کوهپایه‌های سنگی منتهی می‌شود که سنگلاخ‌هایی هستند که مناسب کشاورزی نیست و سابقه اراضی کشاورزی هم در آن وجود ندارد. زمین‌های غرب مشهد هم باوجود اینکه با روددره‌های حاصل‌خیزی ارتباط داشته اما چون از نظر زمین‌شناسی اراضی شنی هستند، سابقه و استعداد کشاورزی بسیار کمتری دارد که امروز با نام‌های اراضی بلوار فرامرز عباسی، شهرک غرب، الهیه و … شناخته می‌شوند.
تبدیل زمین‌های کشاورزی به آسفالت و سیمان تصمیم درستی نیست
وی با بیان اینکه متراکم‌ترین بخش‌های مشهد مناطق شمالی و شرقی شهر هستند، عنوان کرد: تعداد جمعیت در این مناطق بسیار زیاد است. خانه و معبرها به صورت فشرده شکل گرفته‌اند و هر شهرسازی که نگاه بی‌طرفانه به وضع موجود مشهد داشته باشد توصیه می‌کند که توسعه شهر به سمت شرق اتفاق نیفتد. بسیاری از عوامل مانند پایداری، مدیریت بحران و … در آن منطقه ضعیف است؛ چراکه دسترسی به معابر سخت‌تر و ساختمان‌ها هم به مراتب غیرمستحکم‌تر هستند. از طرف دیگر مهم‌ترین چالش مشهد در دهه‌های آینده آب است و یکی از مهم‌ترین پروژه‌های کلان کشور آب‌رسانی از طریق دریای عمان به خراسان و مشهد است. شهری که به تنهایی حدود ۳میلیون و ۶۰۰ هزار نفر جمعیت دارد و تمام جمعیت استان خراسان هم مستعد این هستند که در هر بحرانی، به مشهد مهاجرت کنند. زمانی که چنین چالش‌هایی وجود دارد، صحبت کردن از اینکه خود خواسته بخواهیم اراضی‌ای که تامین‌کننده مواد کشاورزی هستند را زیر بار شهر ببریم و تبدیل به آسفالت، سیمان، مسکن و … کنیم، به‌نظر می‌رسد تصمیم درستی نیست.
این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه شهر مشهد از گذشته محل مراجعه مهاجران بوده است، خاطرنشان کرد: ناخواسته بخش‌های زیادی از سکونت مهاجران به سمت شمال و شرق شهر کشیده شده و متاسفانه در همان زمین‌های مستعد کشاورزی، حاشیه‌نشینی اتفاق افتاده است و اکنون به طبرسی سوم، جاده سیمان، میامی، قلعه خیابان، شهرک شهید باهنر و… تبدیل شده‌اند؛ مناطقی که طبق اسناد شهری در گذشته، تولیدکننده‌های بزرگ محصولات کشاورزی شهر مشهد بوده‌اند. نکته مهم این است که این جمعیت ناخواسته و بدون طرح و برنامه در آنجا مستقر شده و اگرچه در یک مقطعی هم تصمیم گرفته شد که برای از بین بردن حاشیه‌نشینی، جزو شهر در نظر گرفته شوند، اما اینکه ما بخواهیم خودخواسته و عامدانه شهر را به سمت اراضی که اکولوژی شهر را شکل می‌دهند گسترش دهیم، صحیح نیست؛ آن هم فقط به این دلیل که بخواهیم از نظر هندسی در شکل شهر تغییراتی ایجاد کنیم.
مرکزیت شهرها براساس مرکز هندسی تعیین نمی‌شود
مهدی‌نیا با بیان اینکه «مرکز بسیاری از شهرها، مرکزِ هندسی آن نیست»، متذکر شد: شهرهای مهمی در دنیا وجود دارد که از نظر اقتصادی و فرهنگی بسیار قوی هستند اما مرکز آن‌ها، مرکزِ فیزیکی‌شان نیست. مرکزیت شهر نیویورک، منطقه منهتن است که در جنوب آن قرار دارد اما تمام تحولات اقتصادی در آن جا رخ می‌دهد. مهم این است که مرکز یک شهر، کارکرد «مرکزیت» داشته باشد. خیلی ساده‌اندیشانه است که بخواهیم نقشه شهر را از بالا نگاه کنیم، پرگار را روی آن بگذاریم و وسط آن را تعیین کنیم؛ یعنی ما باید تمام عوامل شهرسازی را نادیده بگیریم و فقط یک عامل را ارزیابی کنیم. آن هم عاملی که به واسطه تکنولوژی و تصاویر ماهواره‌ای برای ما میسر شده و برساخته تصاویر ذهنی و ماهواره‌ای است تا واقعیت‌های شهر. نمی‌توان بسیاری از عوامل توسعه و رشد شهرها را نادیده گرفت تا انگیزه برخی افراد که تمایل دارند شکل هندسی شهر جور دیگری باشد تامین شود.
حرم رضوی «مرکز» مشهد است
وی افزود: حرم مطهر رضوی در حال حاضر هم «مرکز» شهر مشهد است. از نظر هندسی در مرکز قرار ندارد اما از نگاه تحولات و رونق یک شهر، در مرکز قرار دارد. مرکز معنوی ملاک است، نه مرکزی هندسی که بر اساس تصاویر هوایی است. تمام تحولات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و … شهر مشهد پیرامون حرم حضرت رضا(ع) اتفاق می‌افتد.حرم مطهر رضوی در حال حاضر هم «مرکز» شهر مشهد است. از نظر هندسی در مرکز قرار ندارد اما از نگاه تحولات و رونق یک شهر، در مرکز قرار دارد. مرکز معنوی ملاک است، نه مرکزی هندسی که بر اساس تصاویر هوایی است. تمام تحولات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و … شهر مشهد پیرامون حرم حضرت رضا(ع) اتفاق می‌افتد. ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و … چنین طرح‌هایی مانند افزودن ۶۰۰ هکتار به شرق مشهد باید توسط کارشناسان مستقل بررسی و سپس اجرایی شود. همچنین، شهر مشهد حدود ۳۲-۳۳ هزار هکتار است و ۶۰۰ هکتار عدد زیادی نیست تا تغییر بزرگی مانند آنچه مد نظر برخی افراد است، تحقق یابد؛ اگر بخواهند آن اتفاق رخ دهد و شهر از نظر هندسی تغییر کند حداقل باید حدود ۱۰ هزار هکتار تغییرات ایجاد کنند.
تغییر محدوده شهر باید با دلایل قوی شهرسازی باشد
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد تاکید کرد: مسئولیت چنین طرح‌ها و تغییراتی هم برعهده شورا و شهرداری نیست و توسعه شهرها زیر نظر وزارت راه و شهرسازی است. چنانچه افراد بخواهند یک متر به محدوده خط شهر مشهد اضافه یا کم کنند، باید مصوبه شورای عالی شهرسازی را دریافت نمایند و توجیحات محکم شهرسازانه ارائه دهند.
زمین‌های خالی فراوانی در داخل شهر مشهد وجود دارد
مهدی‌نیا با اشاره به اینکه «شهر مشهد آن‌قدر مسائل و مشکلات مختلف دارد که فرصت به چنین طرح‌های پرچالشی نمی‌رسد»، تصریح کرد: پروژه‌های بر زمین مانده و زمین‌های بسیاری در داخل شهر مشهد وجود دارد. در ابتدای بلوار صد متری، تقاطع قائم به سمت امام علی(ع)، بیش از ۲۰۰ هکتار زمین خالی وجود دارد، پشت شهرک انقلاب و انتهای سیدی حدود ۲۵۰ هکتار زمین خالی است، انتهای الهیه حدود ۳۰۰ هکتار زمین وجود دارد که تمام این زمین‌ها در داخل محدوده شهری هستند که آب، برق، گاز و تلفن هم برای‌شان آماده است و کاملا مستعد ساخت هستند. نباید فقط به دلیل شعارها، زمین‌های گسترده و مستعدی که در داخل شهر هستند و قابلیت توسعه دارند را رها کنیم و ۶۰۰ هکتار زمین به محدوده شهر اضافه کنیم که خیلی هم توجیه ندارد.
وی ادامه داد: پروژه‌های ناتمام فراوانی هم در داخل شهر وجود دارد که بودجه شهرداری نهایتا به تامین همین پروژه‌ها و زمین‌های خالی سطح شهر کفاف دهد، خیلی اتفاق مثبتی است. کال چهل بازه محل تفریح تمام مردم شهر است که مقیاس شهری دارد و فقط مختص مردم یک محله نیست و تکمیل آن پروژه باید اولویت اول شهر باشد چرا که می‌تواند تعامل شهری مردم را تقویت کند و قرار بود فازهای مختلف آن تا پایان سال ۱۴۰۰ تکمیل شود اما رها شده است. چنین پروژه‌هایی، هم در توان مالی شهرداری است و هم بیشتر به درد مردم می‌خورد.
