عباس آفرنده؛ معماری که هیچ متروپلی نساخت

درباره آثار و خدمات معمار اعجوبه مشهدی که افزون بر بازسازی گنبد مسجد گوهرشاد،ساخت بناهای ورزشگاه تختی، هنرستان فنی شهید بهشتی بانک ملی مرکزی،دبیرستان حکمت، کارخانه نخریسی و بیمارستان‌های قائم و آریا از یادگارهای اوست

صبح مشهد–  هنر معماری در ایران، پیشینه‌ای چندهزارساله دارد. همین خراسان خودمان، معمارانی را به چشم دیده‌است که باعث افتخار این هنر در سراسر دنیا هستند؛ نمونه‌ برجسته آن‌ها قوام‌الدین شیرازی در دوره تیموری یا استاد شجاع‌الدین در دوره صفویه هستند و در دوره معاصر هم، می‌توان از کریم طاهرزاده بهزاد، همرزم ستارخان و طراح آرامگاه فردوسی و همچنین، عباس آفرنده یاد کرد که بسیاری از آثار هنری او، هنوز هم جلوی چشم ما مشهدی‌هاست؛ نمونه‌هایی مثل ساختمان هنرستان فنی شهید بهشتی، ورزشگاه تختی، ساختمان بانک ملی مرکزی (خیابان ارگ)، کارخانه نخریسی مشهد، ساختمان‌های قدیمی بیمارستان‌های قائم و آریا، ساختمان مرکزی اداره اوقاف و البته، ساختمان دبیرستان ابن‌یمین (شهید حکمت). امروز می‌خواهم برایتان از عباس آفرنده بگویم؛ استاد و اعجوبه معماری که مانند خیلی از معماران اصیل، خوش‌ذوق و متعهد ایرانی، در کارنامه‌اش اثری از آثاری شبیه ساختمان «متروپل» نیست و برخلاف برخی که برای نفع شخصی، حیثیت و اعتبار این صنف نجیب را بر باد می‌دهند، تعهد و تخصص او برای همکارانش مایه افتخار و مباهات بوده و هست. آفرنده در کارنامه فعالیت‌های معماری خود، بازسازی گنبد مسجد گوهرشاد را هم دارد که یکی از شگفت‌انگیزترین اقدامات عمرانی در تاریخ حرم رضوی و مشهد است. او در دوم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۵۹ش، در ۵۵ سالگی، بر اثر بیماری کلیوی درگذشت و در صحن نو (آزادی) حرم رضوی به خاک سپرده‌شد؛ آفرنده در ظاهر، عمر کوتاهی داشت، اما آثار بدیع و محیرالعقول او، در تاریخ معماری ایران جاودان خواهد ماند.

آفرنده، چگونه آفرنده شد؟
مهندس عباس آفرنده در سال ۱۳۰۴ش به دنیا آمد. پدرش، حاج میرزامحمد، یکی از معماران خوش‌ذوق و سنتی شهر مشهد بود که سِمَت و عنوان معمار آستان‌قدس رضوی را هم داشت. آفرنده نیز، به دلیل مداومت حضور در فعالیت‌های عمرانی پدرش، به ویژه در حرم امام رضا(ع)، به هنر معماری سخت علاقه‌مند شد و بعد از اتمام دوره دبیرستان در مدرسه «فیوضات» مشهد، به دانشگاه تهران رفت و به تحصیل در رشته راه و ساختمان (عمران) در دانشکده فنی پرداخت. آفرنده بعد از گرفتن لیسانس مهندسی، برای تکمیل دانش خود در این رشته، به دانشگاه «اورگن» در آمریکا رفت و سال ۱۳۲۵ش به ایران بازگشت. او پس از فعالیت کوتاهی در تهران، راهی مشهد شد و همکاری خود را با ادارات و مراکز مختلف این شهر، مانند اداره آموزش و پرورش آغاز کرد. آفرنده به عنوان مسئول اداره ساختمان آموزش و پرورش مشهد، اهتمام فراوانی به ساخت مدارس مناسب در این شهر داشت. او هر سال آمار ورودی‌های جدید به مدارس مشهد را با استفاده از پرونده‌های ثبت‌احوال به دست می‌آورد و برای ایجاد فضای آموزشی مناسب، طرح‌هایی ارائه می‌داد. در همین مدت، فعالیت‌های معماری و طراحی بناهای مهم شهر را هم عهده‌دار شد؛ نمونه‌اش ساختمان بانک‌ملی در خیابان ارگ مشهد که توسط آفرنده طراحی و زیرنظر وی، اجرا شد. او به دلیل سابقه خانوادگی و نیز، علاقه‌ ویژه‌اش به معماری حرم مطهر، با آستان‌قدس رضوی همکاری‌های متعددی داشت و پیش از آن‌که پروژه تاریخی تجدید بنای گنبد مسجد گوهرشاد را اجرا کند، در این مسجد و دیگر اماکن متبرکه حرم رضوی، طرح‌های ترمیمی و بازسازی را به مرحله اجرا گذاشت؛ به عنوان نمونه، می‌توان از ترمیم ایوان‌های شرقی و غربی (معروف به دروازه آب) مسجد گوهرشاد یاد کرد که توسط وی طراحی و اجرا شد.

مقدمات انجام یک شاهکار
هرچند که تمام طرح‌های مهندس آفرنده، هم از نظر ظاهر و هم از منظر پایداری، در نوع خود مثال‌زدنی هستند، اما بدون تردید، باید شاهکار وی را در عرصه معماری، تعویض گنبد مسجد گوهرشاد بدانیم. مسجد گوهرشاد، بنایی مربوط به دوره تیموری است که با دستور گوهرشاد‌خاتون، همسر شاهرخ تیموری و معماری قوام‌الدین شیرازی ساخته‌شد. این بنای مُعظَم، یکی از زیباترین بناهای معماری اسلامی است و گنبد آن، یکی از بزرگ‌ترین گنبدهای جهان اسلام محسوب می‌شود. این گنبد بزرگ، تا ۲۰۰ سال بعد از ساخته شدنش، پایداری خود را حفظ کرد؛ اما در سال ۱۰۵۲ش و در پی زلزله بزرگ خراسان، آسیب‌هایی جزئی دید که توسط استاد شجاع‌الدین، معمار مخصوص شاه سلیمان صفوی، به نحو مؤثری ترمیم شد. حاصل کار شجاع‌الدین و ترمیم استادانه او، ۲۸۸ سال دوام آورد و در این مدت، گنبد مسجد گوهرشاد، افزون بر بلایای طبیعی، حملاتی مانند به توپ بستن حرم رضوی توسط ارتش روسیه تزاری، در ۱۱ فروردین ۱۲۹۱ را هم از سر گذراند و باز هم پایدار ماند. با این حال، همه می‌دانستند که عدم مرمت اساسی بنا، می‌تواند عوارض وخیمی در پی داشته‌باشد. به همین دلیل، طاهری، تولیت وقت مسجد گوهرشاد، در سال ۱۳۳۹ش تصمیم گرفت که ایوان مقصوره و گنبد مسجد گوهرشاد را به نحو مقتضی مرمت و بازسازی کند. اما انجام این کار، از عهده هرکسی ساخته‌نبود. به همین دلیل، مدیریت و مهندسی این پروژه عظیم و منحصربه‌فرد را به مهندس عباس آفرنده واگذار کردند که افزون بر توانایی فنی، انسانی متعهد و علاقه‌مند به معماری اسلامی و در عین حال، ارادتمند به امام رضا(ع) بود. طاهری برای تأمین هزینه بازسازی که در آن زمان مبلغ معتنابهی بود، افزون بر درآمدهای موقوفات مسجد گوهرشاد، بخش مهمی از اراضی سرده و سعدآباد را که وقف این مسجد بود، برای ساخت منزل به کارمندان اجاره داد تا بتواند از پس هزینه کار برآید. در آن زمان، تولیت مسجد گوهرشاد، از تولیت آستان‌قدس رضوی جدا بود.

فرایند تعویض گنبد مسجد گوهرشاد
مهندس آفرنده، بعد از ارزیابی‌های اولیه به این نتیجه رسید که برای نجات بنای مهم و تاریخی ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد (جایی که گنبد مسجد روی آن قرار دارد)، نیازی به تغییر ساختار دیواره‌ها نیست و نباید آن‌ها را که هم از منظر تاریخی دارای اصالت هستند و هم از نظر پایداری وضعیت خوبی دارند، خراب کرد. او چاره کار را در برداشتن گنبد بزرگ مسجد و جایگزین کردن آن با یک گنبد بتنی دانست. اقدامی که در گام اول، غیرممکن به نظر می‌رسید. خیلی‌ها معتقد بودند که این‌کار، از مقاومت دیواره‌های مسجد نیز، می‌کاهد و به تخریب کامل آن می‌انجامد. اما آفرنده که تخصص ویژه‌ای در بتن‌ریزی داشت، با محاسبات خودش دریافت که برداشتن گنبد و بتنی‌کردن آن، سه هزار کیلو، معادل سه تُن، از وزن گنبد کم می‌کند و با این سَبُک‌سازی اصل بنا، خطر تخریب دیواره‌های آن به کلی رفع خواهد شد. با محاسبه و مدیریت مهندس عباس آفرنده، آجرهای لعابدار روی گنبد را یکی‌یکی برداشتند و به ترتیب شماره‌گذاری کردند تا بعداً و به ترتیب، دوباره روی گنبد بتنی نصب شود. کار برداشتن گنبد و بتن‌ریزی گنبد دو پوسته جدید، از ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۵ش به طول انجامید. جالب است بدانید که مهم‌ترین قسمت کار، یعنی بتن‌ریزی گنبد، بدون استفاده از وسایل امروزی تزریق بتن انجام شد. در آن زمان از این وسایل خبری نبود و کارگران باید بتن تولیدشده را در ظرف‌هایی چوبی به نام «ناوه» می‌ریختند و از طریق پلکان موجود، آن را روی دوششان می‌گذاشتند و حدود ۳۰ متر بالا می‌بردند و در محل تعیین شده می‌ریختند. به همین دلیل، مهندس آفرنده، کارگران را در سه شیفت به کار می‌گرفت. او در زمینه وضعیت معیشت آن‌ها هم، به شدت حساس بود و اجازه نمی‌داد که مشکلات مالی، باعث ضعف و ناامیدی نیروهایش شود. به این ترتیب، گنبد مسجد گوهرشاد، در حالی که نسبت به گنبد قدیمی‌اش، سه هزار کیلوگرم سبک‌تر شده‌بود، در محل خود قرار گرفت و به عنوان یکی از نمادهای زیبا و جذاب شهر مشهد، به حیات خود ادامه داد؛ نمادی که بقا و چشم‌نوازی آن را مدیون زنده‌یاد عباس آفرنده هستیم.