شعار سال جدید، تولید را مقید به ۲ مولفه ظاهراً متناقض اما در حقیقت مکمل دانش بنیان و اشتغال آفرین کرده است
الزامات رسیدن به این هدف مهم چیست؟
صبح مشهد– «تولید، دانش بنیان، اشتغال آفرین» عنوانی است که رهبر انقلاب برای جهت دهی به فعالیت‌های کشور در نظر گرفته و البته تاکید کرده‌اند که درج این عنوان در سربرگ‌ها یا تابلوهای خیابانی، «کار» نیست و باید به معنای واقعی برای این موضوع سیاست گذاری شود. از سوی دیگر خبرهای دریافتی از دولت نیز حاکی از این است که امسال تاکید جدی روی تحقق شعار سال وجود دارد و به عنوان مثال دستگاه‌ها مکلف شده‌اند در فواصل منظم یک یا دو ماهه گزارش عملکرد خود در تحقق شعار سال را ارائه دهند. با این اوصاف، یکی از سوالات مهمی که در خصوص به فعلیت رسیدن شعار سال مطرح می‌شود، این است که تاکید بر توسعه تولید و اقتصاد دانش بنیان، آیا اتفاقاً ضد اشتغال نیست؟ و آیا این نگرانی وجود نخواهد داشت که با رشد اقتصاد دانش بنیان، نیروی کاری که همین الان در تامین معیشت خود با فعالیت‌های نه چندان فناورانه دست به گریبان است، بیکار شود؟
اقتصاد دانش بنیان از آن چه پنداشته می‌شود تا آن چه هست
بگذارید قبل از هر چیز، نگاهی به مفهوم اقتصاد دانش بنیان داشته باشیم. خیلی‌ها با شنیدن نام تولید دانش بنیان به یاد صنایع هایتکی مانند داروهای جدید، صنایع فضایی، تولیدات پیشرفته بیوتکنولوژی و… می‌افتند. برخی هم تداعی همین استارت آپ‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات را از تولید دانش بنیان دارند. البته که اقتصاد دانش بنیان می‌تواند شامل هر دوی این‌ها باشد اما جمع بندی‌ها از آن چه هم اینک اقتصاد دانش بنیان نامیده می‌شود، نشان می‌دهد که حوزه این رویکرد به اقتصاد، وسیع‌تر از این حرف هاست. گزارش شماره ۱۴۷۰۹ مرکز پژوهش‌های مجلس با بررسی تعاریف و تجربیات متعددی که در حوزه اقتصاد دانش بنیان وجود دارد، چنین تعریفی را برای این حوزه ارائه کرده است: اقتصاد دانش بنیان عبارت است از اقتصادی که «نرخ نوآوری در آن بالاست، نوآوری عامل اصلی افزایش کارایی و ارزش افزوده فعالیت‌های اقتصادی در بخش‌های مختلف صنعتی و نوآورانه (جدای از سطح پیچیدگی و پیشرفته بودن فناوری) است و ارزش افزوده و کارایی حاصل شده در آن می‌بایست در قالب رقابت پذیری در گذر زمان در بخش‌های مختلف قابل مشاهده باشد.» با این تعریف، می‌توان گفت راه اقتصاد دانش بنیان از اقتصادهایی که به عنوان مثال صاحب فناوری‌های فضایی هستند اما اقتصاد الزاماً پیشرفته‌ای ندارند، جدا می‌شود.
نسبت اقتصاد دانش بنیان با اشتغال‌زایی چیست؟
واقعیت این است از آن جایی که نوآوری منتهی به رقابت پذیری (همان طور که در تعریف اقتصاد دانش بنیان عنوان شد)، موجب کاهش هزینه ها، رشد بهره وری و سهل شدن تولید با نیروی انسانی و هزینه کمتر می‌شود، می‌توان پیش بینی کرد که بخشی از رابطه اقتصاد دانش بنیان با اشتغال زایی، مخرب و منفی باشد. با این حال، تجربیات مثبت متعددی در کشورها وجود دارد که در کنار تجربیات منفی، خلاف این مسئله را ثابت می‌کند. دلیل این تجربیات مثبت نیز به رشد اشتغال زایی در پی رقابت پذیری، رشد صادرات، توسعه بازار دانش و مهارت ها، جذب نیروی کار تحصیل کرده، ایجاد تقاضاها و عرضه‌های جدید در اقتصاد، بهبود کیفیت مقررات در فضای جدید تولید، رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات و. .. بر می‌گردد. این تجربیات مثبت نشان می‌دهند که همزمان با رشد دانش بنیان، سطح اشتغال نیز افزایش یافته – و طبق گفته عادل پیغامی اقتصاددان به بیش از سطح قبلی نیز رسیده- است. البته آن‌چه در این عرصه با پیوندخوردن اقتصاد و فناوری دانش‌بنیان رقم می‌خورد افزایش بهره‌وری است که در تولید مسئله مهمی است.
توجه یا بی توجهی به این ظرایف است که موجب شده کارشناسان تاکید کنند سیاست‌هایی که در یک کشور در حال توسعه یا توسعه یافته، موجب توسعه اقتصاد دانش بنیان شده‌اند، الزاماً در دیگر کشورهای در حال توسعه یا توسعه یافته منجر به نتایج مشابه نمی‌شوند و حتی ممکن است نتایج اقتصادی مخربی نیز به همراه داشته باشند. شاید بتوان گفت به همین دلیل است که رهبر معظم انقلاب در بیانات خود تخصیص اشتغال آفرین بودن را برای رشد تولید دانش بنیان مطرح کرده و آن را قابل حصول دانسته‌اند.
نسخه نقد توسعه اشتغال برای ایران
رشد تولید همراه با ارتقای سطح فناوری و دانش بنیان بودن تولیدات و نیز اشتغال‌زایی، دقیقاً همان چالش و در عین حال راهکار نجات این روزهای اقتصاد ایران است. اظهارات «خیرالدین» معاون وزیر علوم در ۲۴ اسفند سال گذشته نشان می‌دهد که هم اینک ۴۴ درصد بیکاران کشور را دانش آموختگان دانشگاهی تشکیل می‌دهند.
با توجه به تعداد دو میلیون و ۳۰۰ هزار نفری بیکاران در پاییز سال گذشته (به روایت مرکز آمار ایران) می‌توان این رقم را بیش از یک میلیون نفر برآورد کرد. بنابراین می‌توان گفت با استفاده از فرصت نیروی بالقوه کار تحصیل کرده، می‌توان تا حد قابل ملاحظه‌ای به هدف مذکور رسید. شاید در مقابل این ادعا بتوان به ناکارآمدی برخی آموزش‌های دانشگاهی برای اشتغال زایی اشاره کرد اما در این زمینه «عادل پیغامی» اقتصاددان در نوشتاری که در پایگاه اطلاع رسانی «دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌ا…العظمی سیدعلی خامنه‌ای» منتشر شده، اظهارات قابل اعتنایی را مطرح و عنوان کرده است: «اقتصاد دانش‌بنیان اشتغال زایی‌اش از جنس اشتغال زایی در کارگران ساده بی‌مهارت نیست. طبیعتاً اشتغال‌زایی کسبوکارهای دانش‌بنیان و شرکت‌های دانش‌بنیان از جنس اشتغال‌زایی برای سرمایه‌های انسانی افراد تحصیل‌کرده است. خیل عظیم تحصیل‌کردگان ایرانی ولو این که با فرایندی به نام تولید انبوه مدرک دانش آموخته شده باشند، با کوچک‌ترین و کمترین دانش‌افزایی‌ها و مهارت‌افزایی‌ها می‌توانند به فعالان و کنشگران جدی کسبوکارهای دانش‌بنیان تبدیل شوند یا در زنجیره آن کسبوکارهای دانش‌بنیان خودشان را قرار بدهند.»
منبع: روزنامه خراسان
