نویسنده : جواد میبدی مدیرکل دفتر حفاظت آب و آبفای وزارت نیرو
سفره‌های آب زیرزمینی را که با تهدید جدی مواجهند، صرفا طرح‌های احیا و تعادل بخشی نجات خواهد داد.
وضعیت بحرانی منابع آب زیرزمینی باعث تشدید افت سطح آب زیرزمینی و کسری حجم مخزن دشت‌ها شده است به گونه‌ای که حدود ۳۰۶ محدوده از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی کشور در وضعیت ممنوعیت توسعه بهره‌برداری قرار گرفته و سالیانه با حدود ۶ میلیارد متر مکعب کسری مخزن مواجه شده است.
کاهش منابع آب زیرزمینی به ویژه در دهه اخیر به طور مستمر ادامه داشته و این امر به واسطه اضافه برداشت‌های بی‌رویه از ذخایر استراتژیک آب زیرزمینی بوده است.
تداوم این روند باعث تشدید افت مستمر سطح آب و هجوم آب شور به سمت آب‌های شیرین، ایجاد فرونشست زمین، ایجاد فروچاله و تراکم آبخوان‌ها و بالاخره میرایی آن‌ها خواهد شد و اگر با بسیج کلیه امکانات فنی و اعتباری جهت رفع این معضل گامی اساسی برداشته نشود، در آینده‌ای نه چندان دور در تامین آب شرب جمعیت کثیری از ایرانیان ناتوان خواهیم بود.
حالا که زنگ های خطر به صدا درآمده‌اند، باید در مسیر چاره‌جویی حرکت کرد اما پیش از آن شناخت صحیح علت‌هاست که می‌تواند به ما کمک کند تا راه‌حلی موثر برای آن بیندیشیم یا در نگاهی کلان‌تر، بحث پیشگیری را در همان حوزه اجرایی کنیم.
در این میان، دلایل مختلفی دست به دست هم داده و باعث بر هم خوردن تعادل سفره های آب زیر زمینی کشور شده که مهم ترین آن ها عبارت است از:
۱- خشکسالی های اخیر که باعث کاهش شدید میزان بارندگی ها در کشور شده است و در نتیجه این امر، خود به خود میزان نفوذ آب های زیر زمینی نیز کاهش می یابد.
۲- برداشت بیش از حد از منابع آب های زیر زمینی که البته این موضوع تازگی ندارد و در دوران جنگ تحمیلی به دلیل اینکه صنایع کشور تا حدودی تعطیل بودند، تنها بخشی که امکان ایجاد اشتغال و تأمین امنیت غذایی داشت، بخش کشاورزی بود و در نتیجه اضافه برداشت آب از چاه های مجاز و نیز حفر چاه های غیر مجاز رواج پیدا کرد که این امر نیز باعث کاهش سطح آب های زیرزمینی در کشور شد.
۳- تصویب قانون و در نتیجه رایگان شدن حق النظاره چاه های کشاورزی در سال ۸۴ توسط مجلس شورای اسلامی. این امر باعث شد کشاورزان احساس کنند، آب رایگان است، پس نیازی به استفاده بهینه و صرفه‌جویی وجود ندارد و در نتیجه این هم یکی دیگر از دلایل بر هم خوردن تعادل در آب های زیر زمینی کشور به شمار می‌آید.
۴- تصویب قانون تعیین تکلیف چاه های غیر مجاز هم شرایطی ایجاد کرد تا تعداد چاه های غیرمجاز از ۱۰۳ هزار حلقه به ۳۳۰ هزار حلقه فعلی افزایش یابد و به تبع این اتفاق، برداشت از منابع آبی زیر زمینی بیشتر شد و میزان آب سفره های زیر زمینی کاهش یافت.
۵- علاوه بر این ها، در دولت قبل طرح «فدک» در دستور کار قرار گرفت که براساس آن با هدف ایجاد اشتغال در بخش کشاورزی، افزایش سطح زیر کشت در دشت های ممنوعه تصویب و ابلاغ شد و این اقدام هم موجب گردید تا کاهش سطح آب های زیر زمینی در اقصی نقاط کشور رقم بخورد.
مجموعه این عوامل باعث اضافه برداشت از چاه های مجاز و حفر چاه های غیر مجاز شده و سفره های آب زیرزمینی کشور را با بحران مواجه کرده است؛ با توجه به اینکه بسیاری از دشت های کشور فرو نشست داشته است، امکان بازگشت به حالت اولیه برای منابع آبی زیرزمینی وجود ندارد و تنها راهکار جلوگیری از تشدید بحران فعلی نیز کاهش اضافه برداشت از سفره های زیرزمینی است؛ سالانه مقداری از آب حاصل از بارندگی در دشت های کشور تبخیر و بخشی از آن هم در رودخانه ها جاری می شود و قسمتی از آن نیز به منابع آب زیرزمینی می پیوندد که به آن، آب های تجدیدپذیر گفته می شود؛ باید اقدامی شود تا مصرف آب، حداکثر به اندازه آب تجدیدپذیر باشد؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد، هر سال حدود ۱۱ میلیارد مترمکعب بیش از آب تجدیدپذیر در کشور برداشت داریم؛ مقدار آب قابل برنامه ریزی در تمام دشت های کشور اعلام شده است؛ باید برداشت در تمام دشت های کشور به اندازه آب قابل برنامه ریزی باشد و اضافه برداشت ها از دو طریق انسداد چاه های غیر مجاز و جلوگیری از اضافه برداشت چاه های مجاز با نصب کنتورهای هوشمند کاهش یابد و هیچ راهکار دیگری برای جلوگیری از تشدید بحران وجود ندارد.
انسداد چاه های غیر مجاز و جلوگیری از اضافه برداشت چاه های مجاز به تنهایی از عهده دولت بر نمی آید بلکه باید تشکل های مردمی و آب‌بَران ایجاد و فعال تر شوند و در امر نصب کنتورهای هوشمند و انسداد چاه های غیرمجاز، شرکت های آب منطقه ای استان های مختلف را یاری دهند.
علاوه بر این، تشکل ها می توانند در زمینه آموزش و ارتقای آگاهی های کشاورزان نیز موثر واقع شوند و نقش خود را ایفا کنند. باور داریم تا زمانی که مردم همراه باشند و یاری برسانند، مقاومت ها برای نصب کنتورهای هوشمند و نیز انسداد چاه های غیر مجاز کاهش می یابد از سوی دیگر بستری شکل می‌گیرد که در آن مردم خود مروج کنترل و صرفه‌جویی در مصرف آب خواهند بود. امیدواریم تحقق این موضوع مهم را در آینده نزدیک شاهد باشیم.
