به گزارش صبح مشهد به نقل از خبرگزاری فرهنگ رضوی، واژه تعزیه همانگونه که از نامش پیداست یادآور سوگ، عزا و مرثیه است. تعزیه سنتی است دیرینه که از سویی با شعر و ادبیات ایران‌زمین گره خورده و از سوی دیگر با نمایش و موسیقی عجین است. این آیین ایرانی اسلامی که برخی قدمت آن را به زمان سلجوقیان و پیش از آن می‌رسانند، با رسمی شدن مذهب تشیع در دوره صفویه جانی تازه می‌گیرد و در دوران قاجار به اوج اقتدار خود می‌رسد. تا آنجا که تکیه بزرگ دولت برای اینگونه اجراهای مذهبی ساخته می‌شود. برخی سفرنامه‌نویسان تعداد سیاهی لشکران یکی از تعزیه‌های زمان قاجار را تا چهار هزار تن نوشته‌اند!
اما فرمان ممنوعیت اجرای تعزیه، ضربه‌ای مهلک بر پیکره‌ی این کهن‌آیین وارد کرد که تا مدت‌ها آن را از نفس انداخت، و حتی تلاش‌های تعزیه‌خوانانی چون هاشم فیاض نیز برای احیای دوباره‌ی آن، به جبران کامل این خسران منجر نشد.
تعزیه‌های اولیه با واقعه‌خوانی آغاز شده‌اند. واقعه‌خوانان در این مراسم لباس‌هایی شبیه به لباس معصومین یا دشمنان اسلام می‌پوشیدند و به شرح واقعه و بیان مصائب زندگی اهل بیت(ع) می‌پرداختند. اما با مروز زمان گفتگو نیز به مراسم تعزیه راه پیدا کرد و تعزیه به معنای حقیقی آغاز شد.
شبیه‌خوانی عنوان دیگری است که در خصوص تعزیه به کار می‌رود. شبیه به کسی می‌گویند که بازیگر تعزیه است. هریک از شبیه‌ها نیز به دسته‌هایی تقسیم می‌شوند. اولیا (موافق‌خوانان)، نقش امامان و معصومین (ع) و یاران آنها را ایفا می‌کنند و اشقیا (مخالف‌خوانان) در شبیه سپاه کفر ظاهر می‌شوند. بچه‌خوان‌ها نیز بازیگران کودک تعزیه هستند که بازی نقش‌های کودکانی چون حضرت سکینه(س)، حضرت رقیه(س)، طفلان مسلم و … بر عهده آنان قرار دارد.
درونمایه:
محتوا و درونمایه مجالس تعزیه، بیشتر به ذکر مصائب امام حسین(ع) و خانواده و یاران ایشان، و معصومین دیگر اختصاص دارد. البته برخی نیز تعزیه را مراسمی برای ۳۶۵ روز سال برشمرده‌اند. چراکه در میان مجالس تعزیه، وقایع گوناگون
تاریخ تشیع به تصویر کشیده شده است؛ از مجلس شهادت حضرت مسلم(ع) تا مجالس ایام محرم، و مجالس شهادت معصومینی چون امام موسی کاظم (ع) و امام رضا (ع)، وفات حضرت معصومه(س) و … حتی در میان این مجالس، بعضا وقایع تاریخی چون واقعه غدیر نیز با آنکه با محتوای سوگواره‌ای تعزیه همخوانی کمتری دارد، به چشم می‌خورد.
تعزیه در عین آنکه نمایشی اسلامی است تاثیرات بسیاری نیز از اساطیر و کهن‌الگوهای ایرانی گرفته است و حتی برخی ریشه برگزاری این آیین را مراسم سوگ سیاوش می‌دانند. البته انعکاس این وجوه حماسی در نسخه‌های تعزیه، به دلیل غنای ادبی شعر پارسی، کاملا طبیعی است. با این‌حال باید گفت عشق و ارادت ایرانیان به خاندان پیامبر(ص) عشقی ازلی است که از هنگام عهد الست در قلب و جان آنان نقش بسته است و فراتر از هر الگو و اسطوره به حیات خود ادامه می‌دهد.
شعر تعزیه:
شعر تعزیه شعری است که ساختار آن بیشتر به قصه و نمایشنامه نزدیک است و ساختاری حکایت در حکایت دارد. برای همین اینگونه اشعار را نمی‌توان به صورت مستقل بررسی کرد. چراکه شاید در مقایسه با اشعار کلاسیک، از ارزش ادبی و صناعات و آرایه‌های کمتری برخوردار باشند، اما ارزش اجرایی و نمایشی بالایی دارند.
تاثیرپذیری این نوع شعر از وزن و قافیه اشعار مشهور کلاسیک، نیز از جمله ویژگی‌های دیگر سروده‌های تعزیه است. تعزیه‌سرایان از موسیقی آشنای برخی اشعار معروف پارسی بهره گرفته‌اند تا مورد استقبال بیشتری قرار گیرد و بیشتر در ذهن مخاطب بنشیند.
اشعار تعزیه به تناسب بیان روایت‌گونه‌شان، معمولا در قالب قصیده و مثنوی بیان می‌شود. در این اشعار نیروهای خیر و شر (که در فرهنگ ایران باستان، تحت عنوان نیروهای اهورایی و اهریمنی شناخته می‌شوند) در مقابل یکدیگر قرار می‌گیرند. اما درونمایه کلی تعزیه در نهایت برگرفته از کلام خداوند است و بهانه‌ای برای به تصویر کشیده این معنا که در تقابل میان خیر و شر حق است که پیروز می‌شود و باطل نابودشدنی است.
قوانین اجرای تعزیه:
تعزیه شاخه‌ای از هنر نمایش است، اما به دلیل وجه دینی‌اش، ادبیات و قوانین خاص خود را دارد. تعزیه‌گردان (معین البکاء) کسی است که پس از تجریبات فراوان در زمینه تعزیه‌خوانی، و بازی کردن نقش‌های گوناگون اولیا و اشقیا، سرانجام سرپرستی اجرای تعزیه را بر عهده گرفته است تا تجربیات چندین ساله خود را در اختیار سایر شبیه‌خوانان قرار دهد.
از جمله قوانین اجرای تعزیه فاصله گرفتن شبیه‌خوانان از نقش است. قانونی که شاید در بازیگری، عکس آن وجود دارد. تعزیه‌خوان همواره باید بداند که قرار گرفتن او در جایگاه اولیا و معصومین(ع) غیرممکن است و به همین دلیل اصطلاح شبیه به او تعلق می‌گیرد. بدیهی است که مخالف‌خوانان نیز با وجود آنکه شبیه دشمنان اسلام و سپاه کفر را ایفا می‌کنند، عشق و ارادت به امام حسین (ع) و سایر اولیا در قلبشان موج می‌زند. اشک ریختن شمر در حین اجرای مراسم تعزیه و اعتراف به رذایل خود و برشمردن فضایل امام حسین (ع)، از جمله مواردی است که این مسئله را آشکار می‌کند.
از جمله قوانین دیگری که در نوشتن نسخه‌های تعزیه وجود دارد، شیوه سرودن متن نمایشی تعزیه است. داستان تعزیه، مبنای علی و معلولی خاصی ندارد و مخاطب
آن، به دلیل انکه آگاهی کلی به وقایع تاریخ اسلام دارد، از پیش واقعه به تصویر کشیده را می‌داند. با این وجود عشق او به معصومین (ع) و جذابیت موجود در بازسازی وقایع، او را پای اجرای این مراسم نگاه می‌دارد و اشکش را جاری می‌سازد تا بر آل محمد(ص) سلام و صلوات فرستد و دشمنان آنان را لعن کند.
تعزیه رضوی:
تعزیه امام رضا(ع) به عنوان یکی از الگوهای مهم و اصلی تعزیه از گذشته حیات داشته است. این تعزیه شامل مجالس و گوشه‌های فرعی است. از جمله این مجالس می‌توان به مجلس حضرت موسی بن جعفر(ع)، مجلس شهادت حضرت شاهچراغ(ع) (برادر امام رضا(ع))، مجلس شهادت شاهزاده ابراهیم (پسرعم امام محمدتقی(ع))، مجلس وفات حضرت معصومه(س)، و … اشاره کرد. این مجالس یا در ایام شهادت امام رضا(ع)و حضرت فاطمه معصومه(س) اجرا می‌شده است یا در ایام دیگر و در قالب نذر؛ به اینگونه که فرد پس از حاجت روا شدن، بانی اجرای مراسم تعزیه می‌شده است.
محتوای تعزیه رضوی شامل تاکید بر مهربانی و رافت امام رضا(ع)، برشمردن کرامات و فضیلت‌های ایشان، به تصویر کشیدن غربت امام در خراسان، و ظلم و ستم مامون است. در تعزیه رضوی نیزهمان درونمایه تقابل نیروهای خیر و شر و ویژگی‌های نمایشی تعزیه وجود دارد. شخصیت‌های این تعزیه علاوه بر امام بزرگوار، شامل موجودات ماورایی، انسان‌های معمولی و حیوانات می‌شود. اما داستان اصلی حول محور سفر امام از مدینه به خراسان است. یکی از درخشان‌ترین اجراهای معاصر این تعزیه اجرای مرحوم هاشم فیاض اشاره است. تعزیه خوانی که از دوران قاجار تا معاصر به اجرا و احیای این آیین کمر همت بست و نسخه‌های متعدد تعزیه را جمع آوری و در شهرهای گوناگون ایران به اجرا درآورد. اجرای تعزیه رضوی او در سال ۱۳۷۰٫ ش در فستیوال آوینیون برگزار شد و مورد استقبال بسیار قرار گرفت.
استاد هاشم فیاض- تعزیه خوان
از تعزیه‌سرایان معاصر و ادامه‌دهندگان راه استاد هاشم فیاض می‌توان به رضا حیدری، اسماعیل محمدی، علاءالدین قاسمی، حاج رضا لنکرانی، ابوالفضل احمدی، احمد عزیزی، حسن برکتی، سید محمدرضا امینی و … اشاره نمود.
تعزیه امروز و هنوز به همت بازماندگان، و مرشدان و پیران نسل تعزیه‌خوان، به حیات خود ادامه می‌دهد، اما زنده نگاه داشتن این چراغ نیاز به همتی بلندتر و عزمی راسخ‌تر دارد. تعزیه، این کهن‌آیین ایرانی، همچنان چشم‌به‌راه رهروانی تازه است…
برخی اصلاحات رایج در تعزیه:
معین البکا: به سرپرست و کارگردان تعزیه گفته می‌شود که هدایت سایر عوامل تعزیه را بر عهده می‌گیرد.
شبیه: به بازیگر تعزیه گفته می‌شود.
گوشه: داستان‌های فرعی و کوتاه تعزیه که در دل داستان اصلی تعزیه قرار می‌گیرد، گوشه نام دارد.
مجلس: به محل اجرای تعزیه یا موضوع آن اطلاق می‌شود.
فقره: مجموعه‌ای از کلام و رفتار، حول محور و موضوعی خاص که مترادف صحنه در تئاتر است.
فرد: همان متن (نسخه) اجرای تعزیه است.
