هجوم معماری جدید و قامت ناسازگار ساختمان‌های نوساز، گسل عمیقی را در شهرسازی و معماری شهر مشهد ایجاد کرده‌اند که حالا دیگر کوچک‌ترین قرابت و شباهتی با نوع معماری اسلامی و ایرانی ندارند؛ تار و پود معماری بناهای ریز و درشتی که روزی بر فرهنگ نسل‌هایمان سنجاق می‌شدند، به تدریج به بهانه مدرن شدن از الگوی سازندگان کنار گذاشته شدند و جای آن را الگوی کپی‌برداری‌شده از معماری غربی گرفت؛ الگویی که با پیاده‌سازی آن در ساخت و سازهای جدید، شهر مشهد روزبه‌روز با معماری اسلامی‌ایرانی، بیگانه‌تر شده است.
به گزارش صبح مشهد در همین زمینه برنامه «گفتگو» سیمای استانی در شب گذشته با دعوت از صاحب‌نظران این عرصه به موضوع شاخصه‌های معماری اسلامی‌ایرانی پرداخت که در ادامه خلاصه‌ای از نظرات این صاحب‌نظران بیان می‌شود.
تمدن شکوفا در طول تاریخ با معماری ایرانی اسلامی
رئیس موسسه علمی پژوهشی میراث شیعه تبریز و معاون پژوهشی جامعه‌المصطفی تبریز سخنانش را در باب معماری اسلامی و ایرانی با اشاره‌ای به بناهایی که در طول تاریخ با این نوع معماری شکل گرفته‌اند، آغاز می‌کند و می‌گوید: آنچه که در طول تاریخ به عنوان یک تمدن شکوفا در حوزه معماری و شهرسازی به شمار رفته، معماری ایرانی‌اسلامی بوده است.
به گفته حجت‌الاسلام رحیم قربانی، اگرچه در کشورهای غرب جهان اسلام نظیر آندولوس و تونس، بناها و معماری و شهرسازی اسلامی وجود داشته که به جای خود آثار ارزشمندی بوده‌اند، اما در طول تاریخ به عنوان یک تمدن شکوفا به شماره نرفته‌اند.
رئیس موسسه علمی پژوهشی میراث شیعه تبریز، گریزی هم به توصیه‌های دین مبین اسلام برای زندگی بهتر نسل جوان می‌زند و تصریح می‌کند: معارف اسلام شبکه‌ای است و نمی‌توان به آموزه‌های دینی به صورت تک‌بعدی نگاه کرد.
وی ادامه می‌دهد: مبانی نگرشی معماری توحیدمحور بر چهار عنصر انسان‌شناختی، طبیعت‌شناختی، ارزش‌های اخلاقی و جامعه‌شناختی استوار است که اسلام در هر یک از این اصول، شاکله‌ای را مطرح کرده است.
ریشه معماری اسلامی در آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصومین(ع)
به گفته حجت‌الاسلام قربانی، در آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصومین(ع) برای هر یک از عناصر معماری توحیدمحور، مولفه‌هایی بیان شده که شکل‌گیری تمدن اسلامی در تمامی دوره‌های تاریخی نظیر آل‌بویه، عباسیان و… بر پایه همین چهار رکن توحیدی بوده است.
او صحبت‌های خود را با اشاره به روایتی از ائمه معصومین(ع) این‌گونه پی می‌گیرد: امام صادق(ع) می‌فرمایند: «خداوند زیباست و دوست دارد که نعمت‌های الهی در خانه و مسکن مخلوقات خود را نشان دهد و بروز داشته باشد.»
رئیس موسسه علمی پژوهشی میراث شیعه تبریز تصریح می‌کند: بر اساس آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصومین(ع)، عمده‌ترین هدف دین اسلام از شکل‌گیری شهرها، رسیدن مردم به لقاءا… است.
وی با تاکید بر اینکه شهر باید بستر رسیدن شهروندان به لقاءا… باشد، لازمه تحقق این مهم را سعادت مردم در دنیا و آخرت برشمرده و می‌گوید: البته باید توجه داشت که سعادت، حیات طیبه و بلدطیبه هر یک راهبرد و لازمه تحقق یکدیگر هستند که در نهایت به زیست مومنانه به عنوان راهبرد عملیاتی اسلام برای شهرسازی و مسکن‌سازی ختم می‌شود.
ضرورت انعکاس ارزش‌های دینی در بناهای ساخته‌شده امروزی
عضو هیئت‌علمی دانشگاه و معاون پژوهشی پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن هم در ادامه این بحث عنوان می‌کند: وقتی از الگوهای معماری ایرانی اسلامی صحبت می‌کنیم، قطعا هدف ما از این موضوع، استفاده از همان مصالح به‌کاررفته در ساختمان‌های دوران صفویه و تیموریه در ساخت و سازهای امروز شهری نیست.
جواد خدایی می‌افزاید: ما به عنوان یک ایرانی، امروز نمی‌توانیم کاملا شبیه یک ایرانی دوران صفویه و تیموریه زندگی کنیم؛ بنابراین مقصود ما از توجه به الگوهای معماری ایرانی اسلامی در شرایط فعلی، انعکاس ارزش‌های دینی در بناهای ساخته‌شده امروزی است.
او تصریح می‌کند: در بطن جامعه ما، مجموعه‌ای از ارزش‌های ایرانی و اسلامی نهادینه شده که ما برای انعکاس آن‌ها به بناها و ساختمان‌های شهری پناه می‌بریم.
چقدر فرهنگ اسلامی در زندگی‌مان جاری است که بخواهیم تجلی پیدا کند؟
معاون پژوهشی پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن در خلال صحبت‌های خود، نکته جالب توجهی را یادآور می‌شود و می‌گوید: در گذشته، فرهنگ درخشانی در کشورمان وجود داشت که در بناهای آن زمان متبلور بود؛ امروز واقعا چقدر فرهنگ اسلامی در زندگی‌مان جاری است که بخواهیم آن را در بناها و ساخت و سازهای شهری جاری کنیم؟
وی ادامه می‌دهد: باید مروری به رفتارهایمان داشته باشیم؛ ما به عنوان یک ایرانی مسلمان در رفتارمان، میزان مطالعه، ورزش کردن یا… تا چه حد به توصیه‌ها و فرهنگ اسلامی توجه می‌کنیم؟ خدایی با طرح سوال دیگری بیان می‌کند: به نظر شما ارزش‌های روشنی که ما از فرهنگ ایرانی و اسلامی به دنبالش هستیم تا آن‌ها را در قالب بناهای ساختمانی متجلی کنیم، امروز به چه میزانی در جامعه وجود دارد؟
از معماری سنتی با حسرت یاد می‌کنیم
وی اشاره‌ای به وضعیت نامطلوب آمار آسیب‌های اجتماعی در کلان‌شهر مشهد دارد و می‌گوید: آیا واقعا در شرایطی که آمارهای حوزه فرهنگی چندان مطلوب نیست، می‌توان انتظار تجلی یک فضای زیستی ارزشمند ایرانی اسلامی را در جامعه امروزمان داشت؟
این معمار و عضو هیئت علمی دانشگاه می‌افزاید: ما امروز در حالی از معماری سنتی با حسرت یاد می‌کنیم که برخورد بسیار بدی با بناهای تاریخی و منحصربه‌فرد اطراف حرم مطهررضوی داشته‌ایم.
وی با بیان اینکه مردم به مشهد سفر می‌کنند تا شاهد ارزش‌های معنوی باشند، خاطرنشان می‌کند: ما دائما به نسل آینده توصیه می‌کنیم که به ارزش‌های گذشتگان احترام بگذارند، اما آیا نسل امروز به ارزش‌های گذشتگان در حوزه معماری احترام گذاشته است؟ به چه قیمتی
بناهای تاریخی که حاوی ارزش‌های کهن و البته دینی بوده را تخریب کرده‌ایم؟
خدایی صحبت‌های خود را این‌گونه پایان می‌دهد: متاسفانه امروز نظام ساخت‌وساز در جامعه، از معماری، صرفا به ساختمان‌سازی تنزل پیدا کرده است.
ضرورت تعیین الگوی مشخصی تحت عنوان معماری ایرانی اسلامی
کارشناس ارشد معماری و رئیس موسسه حکمت دانش و فن شهرسازی و معماری اسلامی هم می‌گوید: با توجه به اینکه باید جایگاه معماری در نظام اسلامی شفاف شود، در زمینه انجام استفتائات از مراجع عظام تقلید گام‌های خوبی برداشته‌ایم.
محمدهادی عرفان می‌افزاید: از سال ٩١ تاکنون، ١٠٠ سوال در حوزه معماری در نظام اسلامی را احصا و از دفاتر مراجع عظام تقلید سوال کرده‌ایم که خوشبختانه برخی از مراجع پاسخ داده‌اند.
وی تصریح می‌کند: امیدواریم به این نقطه برسیم که معماران بتوانند در ١٠ یا ١۵سال آینده برای هر یک از مقلدین مراجع عظام تقلید به صورت جداگانه و بر اساس پاسخ استفتائات، طراحی بنا و ساختمان کنند. رئیس موسسه حکمت دانش و فن شهرسازی و معماری اسلامی بیان می‌کند: متاسفانه در حال حاضر الگوی مشخصی تحت عنوان معماری ایرانی‌اسلامی برای ارائه به عموم مردم وجود ندارد و این الگو در هر پروژه به صورت مجزا باید مورد استفاده قرار گیرد.
در ادامه این بحث، رئیس موسسه علمی پژوهشی میراث شیعه تبریز خاطرنشان می‌کند: در خصوص اخذ استفتائات معماری و شهرسازی از مراجع عظام تقلید، اقدامات خوبی توسط دانشگاه اصفهان و علم و صنعت تهران انجام گرفته است.
حجت‌الاسلام قربانی تاکید دارد که ارائه استفتا از دفاتر مراجع عظام تقلید، نشان می‌دهد که مردم و دین‌داران در بحث توجه به مبانی اسلامی در ساخت و سازهای شهری دغدغه دارند.
وی در عین حال توجه به دو نکته را ضروری می‌داند و می‌افزاید: فقه شیعی که تحت عنوان فقه جواهری هم مطرح است، پاسخ‌گوی بسیاری از نیازهای فردی، اجتماعی و حاکمیتی جامعه است.
رئیس موسسه علمی پژوهشی میراث شیعه تبریز اضافه می‌کند: مراجع عظام با تسلط بر مبانی فقه جواهری و با ابزار استنباطی که در اختیار دارند، به مسائل ورود پیدا کرده و پاسخ‌گوی ابهامات و سوالات هستند.
وی با اشاره به تاکید مقام معظم رهبری برای حرکت به سوی شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی ادامه می‌دهد: در این راستا به ساختار فقاهتی تخصصی‌تری نیاز است که متولی این کار حوزه‌های علمیه هستند؛ البته در این جهت درس‌های خارج با عنوان معماری و شهرسازی اسلامی شکل گرفته است.
ورود حوزه‌های علمیه به مباحث معماری یک ضرورت است
قربانی بیان می‌کند: برخی تصور می‌کنند که فقه تمدنی، موضوع جدیدی است؛ درحالی‌که این فقه توسعه مبانی و مسائل فقه جواهری به صورت کاربردی‌تر است؛ بنابراین ورود علما و طلاب حوزه‌های علمیه به مباحث معماری و شهرسازی یک ضرورت است.
رئیس موسسه علمی پژوهشی میراث شیعه تبریز با بیان اینکه یکی از عوامل پدید آمدن نابسامانی در حوزه معماری و شهرسازی، عدم حساسیت مردم به معماری اسلامی است، می‌گوید: مردم باید معماری ایرانی اسلامی را از معماران، طراحان، اساتید دانشگاه و مسئولان مطالبه داشته باشند و این یک ضرورت است.
وی خاطرنشان می‌کند: طراحان و سازندگانی که حتی به الگوی اسلامی شهرسازی تمایل ندارند، با توجه به اینکه در کشوری اسلامی زندگی می‌کنند، باید به این الگو و رعایت مولفه‌های معماری اسلامی متعهد باشند.
قربانی می‌افزاید: دانشگاه‌ها در شرایط کنونی مکلف‌اند که مبانی اسلامی را به طراحان در حال تحصیل آموزش دهند؛ متاسفانه در حال حاضر مبانی مدرنیته در مراکز آموزشی ارائه می‌شود.
