نویسنده: الهام پارسایی
سالروز ولادت امام هشتم شیعیان حضرت امام رضا(ع) دارای جایگاهی رفیع و مبارک نزد ایرانیان است. بزرگداشت این سالروز فرصت مغتنمی است تا با مروری بر سیره نظری و عملی آن حضرت و برجسته‌ساختن رویه‌های اخلاقی و سیاسی ایشان جامعه تشنه امروز را از سرچشمه معارف عمیق آن حضرت سیرآب کرد. بی‌تردید با نگاهی به سیره نظری و عملی امام رضا(ع) و الگوپذیری از شخصیت چندبعدی و متعالی آن امام همام می‌توان بر بسیاری از مشکلات جامعه امروز فائق آمد. در چنین صورتی برگزاری برنامه‌های تعظیم و تکریم آن حضرت سودمند است و به پوسته و ظاهر اکتفا نشده است.
یکی از پیچیده‌ترین مباحثی که پیرامون امام رضا(ع) مطرح می‌شود انتخاب ایشان به سمت ولایت عهدی از سوی مامون است که از زوایای مختلف قابل تبیین و بررسی است. شاید اگر برخی از جزم‌اندیشان امروز در عصر آن حضرت می‌زیستند این انتقاد را بر حضرت وارد می‌دانستند که چرا در پذیرش یک منصب سیاسی با حاکم غاصب مذاکره و تعامل و همکاری کرده است اما نگاه همه‌جانبه امام رضا(ع) و اهتمام ایشان به پیشبرد امور مسلمانان باعث شد سیاست تعامل و همکاری را در مواجهه با مامون در پیش گیرند. بی‌تردید در این رویداد مامون نیز درپی مشروعیت بخشیدن به حکومت غیرمشروع خود بود ولی امام رضا(ع) با هوشمندی و تدبیر خویش بر این عقیده بود که خودداری از پذیرش تعامل با مامون پیامدهای ناگوار بیشتری برای جامعه مسلمین به دنبال دارد. امام رضا(ع) با این اقدام ثابت کرد که تعامل و همکاری مقطعی با دشمنان یا مخالفان به معنای وادادگی نیست، بلکه هر اقدامی که در نهایت به نفع عموم مسلمین پیش برود حتی همراهی موقت و مذاکره با دشمن از منظر اسلام قابل توجیه است.
از سوی دیگر پذیرش پیشنهاد ولایتعهدی از سوی مامون توسط امام‌رضا(ع) علاوه بر حسن تعامل ایشان برای پیگیری منافع مسلمانان، نشان از اهمیت عقلانیت و تدبیر در تصمیم‌گیری ایشان دارد. عقلانیت در اندیشه امام رضا(ع) از چنان جایگاه مهمی برخوردار بود که ایشان فرمودند:«دوست هرکس عقل او و دشمنش جهل است». امام رضا(ع) تجربه زندگی در روزگاری را دارد که حاکمان با سوءاستفاده از دین و با ابزار مذهب بر مردم حکمرانی می‌کردند و با جعل احادیث تلاش داشتند مردم را به فرمانبرداری و اطاعت از خود وادار کنند. در چنین شرایطی امام رضا(ع) تلاش می‌کرد با برجسته‌کردن نقش عقل در تصمیم‌گیری‌ها و حیات سیاسی و دینی امکان سوءاستفاده حاکمان از دین را محدود سازد. امام رضا(ع) به عنوان یکی از ارکان اجرایی حاکمیت نمی‌توانست به صورت مستقیم برخی انتقادها و بی‌عدالتی‌هایی را که به نام دین انجام می‌شد، منعکس و مطرح کند، لذا با برجسته‌ساختن نقش عقل در زندگی سیاسی و اجتماعی سعی کرد تلاش مبلغان درباری مامون در مشروعیت‌بخشی و قداست بخشیدن به حکومت مامون را خنثی کند.
یکی دیگر از اصول سیاست‌ورزی امام رضا(ع) اعتقاد راسخ ایشان به مناظرات دینی، فلسفی و کلامی بر پایه عقلانیت، آزاداندیشی، تخصص، آگاهی از علوم روز، استناد به منابع معتبر، رعایت حدود عقلانی مناظره و احترام به باورها و تفکر مخالفان بود. حکایت‌های فراوانی از مناظرات ایشان با بزرگان یهود، مسیحیت و بزرگان اهل سنت ذکر شده که از اهمیت و ارزش زیادی در میان حکما و متکلمان اسلامی برخوردار است. رویکرد آن حضرت در مناظرات به گونه‌ای بود که نه تنها از بیان عقاید مخالف هراسی نداشت، بلکه تلاش می‌کرد با دعوت از مخالفان و منتقدان تفکر شیعی با تکیه بر استدلال، خرد و منطق پاسخگوی مخالفان باشد و هرگز در پی برخورد سلبی با تفکرات مختلف در جامعه نبود؛ شیوه‌ای که نیاز امروز جامعه دینی و انقلابی است و با روش و منش برهم‌زدن سخنرانی‌ها با پوشش دینی و انقلابی منافات دارد.
*کارشناس امور تربیتی
